ომის დროს განსაკუთრებით სწრაფად ვრცელდება ყალბი და გადაუმოწმებელი ინფორმაცია, რომელიც ხშირად, კონკრეტული მხარის ინტერესებს ემსახურება. მნიშვნელოვანია, ვიცოდეთ მარტივი გზები მათს ამოსაცნობად.

---

11 აპრილს, სოციალურ მედიაში გავრცელდა ვიდეო, სადაც ტანკი ჯარისკაცების ჯგუფს ახლოდან ესვრის. ვიდეოს შოკისმომგვრელი შინაარსიდან გამომდინარე ფაქტობრივად, გარანტირებულია, რომ ის სწრაფად გავრცელდება.

ვიდეოს ალტ-ინფო აზიარებს, შეშფოთებული მომხმარებლები კი მათ გადაუმოწმებელი ინფორმაციის გავრცელებაში ეხმარებიან, რადგან პირველი იმპულსი მოძალებული ემოციების სხვასთან გაზიარებაა.



ყალბი ან გადაუმოწმებელი ინფორმაცია სანდოზე გაცილებით სწრაფად ვრცელდება, მაგრამ ომის დროს პროცესები კიდევ უფრო უკონტროლო გახდა.

სააგენტო NewsGuard, რომელიც დეზინფორმაციას აკვირდება, 12 აპრილის მონაცემებით 181 ვებ-გვერდს ავლენს, რომელიც რუსეთ-უკრაინას ომზე არასწორ ინფორმაციას ავრცელებს. თუმცა კონკრეტული ვებ-გვერდების გარდა, თავად მომხმარებლები, ხშირად, უნებლიედ ავრცელებენ ინფორმაციას რომლის პირველწყაროც უცნობია.

რა არ უნდა გავაკეთოთ?

სანამ “გაზიარებას” დააჭერთ, დაფიქრდით, საიდან არის ვიდეო. ის რომ თქვენმა ნაცნობმა კედელზე დადო, საკმარისი არ არის - თუ მასალა სანდო მედიასაშუალებამ, ჟურნალისტმა არ გამოაქვეყნა, დარწმუნებით ვერ იტყვით ზუსტად ვის ინტერესს ემსახურებით პოსტის გაზიარებისას.

მაგალითად ალტ-ინფოს ტელეგრამ არხზე გავრცელებულ ამ ვიდეოზე უკვე სულ ცოტა, სამი ჰიპოთეზა არსებობს:

• რუსული ტანკი უკრაინელებს ესვრის.
• უკრაინული ტანკი ესვრის რუსებს.
• უკრაინული ტანკი შეცდომით ესვრის თავისიანებს.

ეს ვერსიები გამოჩენიდან სულ რამდენიმე საათში გავრცელდა, შემთხვევაზე დადასტურებული ინფორმაცია კი ჯერაც არ არსებობს. კონფლიქტის დროს მხარეების მიერ გავრცელებული ოფიციალური ინფორმაციაც კი ნაკლებად სანდოა, მაგრამ ამ კონკრეტულ შემთხვევაში ისინიც კი დუმან.

ასე რომ, მოერიდეთ მსგავსი შინაარსის მასალის გაზიარებას, თუ ზუსტი კონტექსტი არ იცით. რა შეგვიძლია გავაკეთოთ

პირველ რიგში, ვერიფიკაციისთვის, ანუ უტყუარობის დადგენისთვის საჭირო კითხვები დავსვათ:

• ვინ აზიარებს მასალას?
• რა ინტერესები ამოძრავებს?
• სად არის მასალის პირველწყარო?

ტანკის ვიდეოს შემთხვევაში, ვხედავთ რომ პირველწყაროდ ტელეგრამ-არხი romanov_92 სახელდება. მიუხედავად იმისა რომ არხს “დემოკრატიაზე” აქვს პრეტენზია (აღწერაში წერია), აქ ძირითადად “უკრაინულად” წოდებული დამტვრეული სამხედრო ტექნიკის ფოტო-ვიდეო მასალებსა და პრორუსულად განწყობილ საუბრებს გადააწყდებით.



ამასთან, თითქმის ყველა გავრცელებულ ვიდეოს აწერია რომ “გადაღების თარიღი დაუდგენელია”, მათ შორის, ამ ვიდეოსაც.

• არხის მოდერატორი სავარაუდოდ იგივე ადამიანია, ბლოგერი ვლადიმირ რომანოვი, რომელიც Twitter-ზე საკუთარ თავს ვლადიმირ რომანოვს უწოდებს, სევასტოპოლში ცხოვრობს, და წერს, რომ “ყირიმი - რუსეთია”.
• ის Youtube არხი კი, რომელსაც ტანკის სროლის ვიდეოს ავრცელებს, ომის დაწყების მეორე დღეს, 2022 წლის 25 თებერვალსაა შექმნილი.

ასე რომ, პირველ ორ კითხვას პასუხი უკვე გავეცით, და ნათელია, რომ ამ მომხმარებლის სახელს ამოფარებული პირები ნდობას არ იმსახურებენ და ანგაჟირებულები არიან.



მესამე კითხვა, სად არის მასალის პირველწყარო? გაცილებით რთულია - ამ საკითხზე ხანდახან, ჟურნალისტების მთელი გუნდი მუშაობს.

ამ ომის განმავლობაში ჟურნალისტებმა დეზინფორმაციის არაერთი ფაქტი დააფიქსირეს. მაგალითად, Reuters-ის ფაქტების გადამოწმების გუნდმა დაადგინა, რომ ვიდეო, სადაც პატარა გოგო “რუს” ჯარისკაც უპირისპირდებოდა, სინამდვილეში 2012 წელს, პალესტინაშია გადაღებული.

ტანკის სროლის ვიდეოსთვის ტელეგრამ არხი პირველწყაროს, რა თქმა უნდა, არ უთითებს. პრობლემა ისაა, რომ ამჟამად ვიდეო ძირითადად სოციალურ მედიაში ვრცელდება, ასეთ დროს კი იშლება ფაილში ჩაქსოვილი ინფორმაცია (metadata), საიდანაც, ზოგ შემთხვევაში, შესაძლებელია, ვიდეოზე დამატებითი ინფორმაციის, მაგალითად გადაღების ადგილისა და დროის მოპოვება.

ასეთ შემთხვევაში ერთადერთი, რაზე დაყრდნობითაც მსჯელობა შეგვიძლია - ვიდეოს შინაარსია.

ამ შემთხვევაშიც, უმჯობესია შინაარსზე საქმის პროფესიონალებმა იმსჯელონ, რადგან გამოუცდელი თვალისთვის რთულია, დეტალების შემჩნევა: მაგალითად, ის ლურჯი წერტილი, რაც ამ ვიდეოში ჯარისკაცის სამკლავური ჰგონიათ, თავისუფლად შეიძლება კამერის ხარვეზი აღმოჩნდეს.

ვერიფიკაციის რამდენიმე ინსტრუმენტი

ინფორმაციის გადასამოწმებლად შეგიძლიათ, რამდენიმე ინსტრუმენტი გამოიყენოთ.

• TinEye, რომელიც გაპოვნინებთ ამა თუ იმ ფოტოს ინტერნეტში ყველაზე ადრე ატვრითულ ვერსიას.
• სურათის მიხედვით ძებნის გასამარტივებლად შეგიძლიათ ქრომისთვის RevEye დამატება დააყენოთ.
• ფაილის მონაცემების სანახავად Jeffrey’s Metadata viewer გამოგადგებათ. ამ ინსტრუმენტს წამყვანი გამომძიებელი ჟურნალისტები იყენებენ, როცა მარტივად და სწრაფად სურთ მონაცემების ნახვა. ინსტრუმენტი უამრავ ფორმატთან მუშაობს.
• უფრო რთული, მაგრამ დახვეწილი ინსტრუმენტია InVid. აქ ყველაფერი ერთადაა: სურათით ძებნაც, მონაცემების ნახვაც, ვიდეოს სქრინებად დაშლაც, რომელიც ცალკ-ცალკე იძებნება. ეს პლატფორმა, სხვებისგან განსხვავებით, ვიდეოს ასლებს Twitter-ზეც ეძებს.

უკრაინაში შეჭრამდე რუსული პროპაგანდისტული მედია უკვე გამალებით მუშაობდა, 24 თებერვლის დილიდან მოყოლებული კი, რუსეთის ჯარების უკრაინაში შეჭრის შემდეგ, კონფლიქტის თავისებური სურათს ხატავს. 

---

პროპაგანდისტულ რუსულ მედიაში „ომი“ არ არის

დღეს რუსულ პროპაგანდისტულ მედიაში სიტყვა “ომს” საერთოდ ვერ შეხვდებით - მხოლოდ “დონბასის სპეცოპერაცია”.

მათი ძირითადი გზავნილებია:

• უკრაინას ნაცისტური ხელისუფლება ყავს, რომლისგანაც ხალხს გათავისუფლება სჭირდება.
• სახიფათოა, ასეთი ქვეყნის ხელისუფლებას ხელში ბირთვული იარაღი ჩაუვარდეს.

მაგალითად, Russia Today რუსი ჯარისკაცების სამხედრო მომზადების კადრების ფონზე გადმოსცემდა, პუტინის სიტყვებს: "რუსეთი არ მისცემს უკრაინას უფლებას, ჰქონდეს ატომური იარაღი".

მსგავს გზავნილებს რუსული პროპაგანდისტული მედია ომის დაწყების წინა დღეებშიც აქვეყნებდა.



22 თებერვალს Russia Today-მ გამოაქვეყნა სტატია სათაურით “როგორ გამოიწვია უკრაინელმა “ღირსების რევოლუციამ” ომი, სიღარიბე და მემარჯვენე რადიკალიზმის აღზევება”.

• “ომში” აქ 2014 წელს, დონბასის საომარი მოქმედებები იგულისხმება, როცა ლუჰანსკის და დონეცკის რეგიონებში პრო-რუსულ სეპარატისტებს რუსეთის არმია შეუერთდა.
• ეს სტატია უკვე იყო ნიადაგის მომზადება რუსეთის, როგორც განმათავისუფლებელი ძალის წარმოსაჩენად.
• და რომ „დონბასისა და ლუჰანსკის მცხოვრებლები კიევის აგრესიისგან დაცვას ითხოვენ.“

ეს სტატია წინ უსწრებდა კრემლის პრეს-მდივნის, დმიტრი პესკოვის 24 თებერვლის განცხადებასაც თითქოს „თვითაღიარებული რესპუბლიკის ხელმღვანელებმა რუსეთის ხელისუფლებას დახმარებისთვის მიმართეს“.

ეს მასალა ამ სტატიის დაწერის მომენტშიც დევს RT-ს ინგლისურენოვანი სამსახურის მთავარ გვერდზე.

„ნეო-ნაცისტი უკრაინელები“

სახელმწიფო საინფორმაციო სააგენტო TASS წერს, რომ “პესკოვის განცხადებით, საუკეთესო შემთხვევაში, უკრაინა ნაცისტებისგან უნდა გათავისუფლდეს” - ნათქვამს არც კომენტარს აყოლებს, არც კონტექსტს, მთელი ამბავი ერთი ციტატაა.

• TASS უკვე წლებია, გადმოსცემს კრემლის რიტორიკას იმაზე რომ უკრაინაში ანტისემიტური და მემარჯვენე მოძრაობები სერიოზულ პრობლემას წარმოადგენენ (ამასთან, 2019 წლის არჩევნებზე მემარჯვენე პარტია “სვობოდამ” მხოლოდ 2.2 % აიღო);
• 2021 წელს TASS-მა გამოაქვეყნა სტატია სათაურით “ზელენსკის პრეტენზიები დონბასზე ადასტურებს ნეო-ნაციზმს კიევის პოლიტიკაში - ლუგანსკის სახალხო რესპუბლიკის საგარეო მინისტრი”.

„ომის დაწყების მიზეზი უკრაინის ქმედებაა“

ომის დაწყების შემდეგ საინფორმაციო სააგენტო Sputnik-მა ასეთი გზავნილები გამოაქვეყნა:

• “ორშაბათს, რუსეთმა ოფიციალურად აღიარა დონეცკის და ლუგანსკის სახალხო რესპუბლიკები და მოუწოდა კიევს დონბასში სისხლისღვრის შეჩერებისკენ,“
• „თუმცა, უკრაინულმა ძალებმა შეტევა განაგრძეს, გააგრძელეს რეგიონის გახშირებული დაბომბვა.”
• “პუტინი ბრძანებას გასცემს სამხედრო ოპერაციაზე დონბასში, პირობას იძლევა რომ გარეშე საფრთხეს მყისიერად უპასუხებს”.

НТВ-მ პუტინის მიერ უკრაინაში შეჭრის დაანონსებაზე ამბავი ასე დაიწყო: “რუსეთის პრეზიდენტმა ვლადიმირ პუტინმა მიიღო გადაწყვეტილება დონბასში სამხედრო სპეცოპერაციის ჩატარებაზე. პუტინმა ხაზი გაუსვა, რომ ამ ოპერაციის მიზანი ხალხის დაცვაა. პრეზიდენტმა ხაზი გაუსვა, რომ ამაოდ ჩაიარა ნატოსთან მოლაპარაკების ყველა მცდელობამ, შეეჩერებინათ აღმოსავლეთისკენ გავრცელება.”

ზოგადად, НТВ რუსეთ-უკრაინის ომს ასე წარმოაჩენს:

• რუსეთი არა მხოლოდ იცავს მშვიდობიან მოსახლეობას უკრაინული შეტევისგან, არამედ დასავლეთის აგრესიასაც პასუხობს.
• ნატო რეალური საფრთხეა, რუსეთის მოთმინების ფიალა ამოიწურა.
• “პუტინი: რუსეთი 30 წელია ცდილობდა, ნატო-სთან გაფართოების შეჩერებაზე მოლაპარაკებას”.
• “ბაიდენი რუსეთს დაემუქრა ნატო-ს “გადამწყვეტი პასუხით”.

„რუსეთი წინ მიიწევს, უკრაინელი ჯარისკაცები იარაღს ყრიან“

პარადოქსია, მაგრამ ერთი მხრივ, რუსული პროპაგანდისტული მედია გვარწმუნებს, რომ უკრაინას აგრესიული ხელისუფლება ჰყავს, მეორე მხრივ კი ცდილობს დაარწმუნოს აუდიტორია, რომ უკრაინის ჯარები იარაღს ყრიან და გარბიან.





ORT, გადაცემა Время Покажет, პირდაპირი ეთერი:

• “ლუჰანსკის საერო რესპუბლიკა: უკრაინელი სამხედროები მასობრივად ამბობენ უარს ბრძანებების შესრულებაზე და ტოვებენ პოზიციებს”.
• НТВ აქვეყნებს ინტერვიუს ამონარიდს კიევის ანონიმურ მოქალაქესთან, რომელიც ამბობს, რომ “ქალაქში სრული პანიკა და ქაოსია”.
• ამ ფონზე რუსეთის სამხედრო ძალები წარმატებულად მიიწევს წინ.
  
  

Риа Новости წერს, რომ “წყობიდან გამოყვანილია უკრაინის სამხედრო ძალების ავიაბაზები”, თუმცა არსადაა ნახსენები, რომელი ბაზები განადგურდა და სად.

საერთოდ, ამ სააგენტოს აქტიურობა ბოლო დღეებში გამორჩეულია - თუ მათს ვებგვერდს ჩავუღრმავდებით, თვალში ორი სურათი მოგვხვდება:

---

დონბასის უბედურება

---

დონეცკის მცხოვრებლების სიხარული, როცა რუსეთმა მათი დამოუკიდებლობა აღიარა

---

რუსული მედიის მეორე მხარე

რუსული დამოუკიდებელი მედია და ჟურნალისტების ნაწილი, რომლებიც საერთაშორისო ამბებზე მუშაობენ, მთელი დღის განმავლობაში ცდილობდნენ, თავი გაემიჯნათ პროპაგანდისგან და კონფლიქტი დაეგმოთ.

• საინფორმაციო სააგენტო SOTA-ს ერთ-ერთი უმსხვილესი მედიაჰოლდინგის, Rambler.ru-ს თანამშრომლებმა უთხრეს, რომ პირდაპირ აეკრძალათ სოციალურ ქსელებში აზრის გამოთქმა, რადგან „მათი პროფილები ახლა ოფიციალური რესურსების ტოლფასია და ხელისუფლების ნებისმიერმა კრიტიკამ შეიძლება სამსახური დაატოვებინოს“.
• “კომერსანტის” ჟურნალისტმა ელენა ჩერნენკომ ტელეგრამის საშუალებით ღია წერილით დაგმო რუსთის ომი უკრაინასთან. წერილს ასზე მეტი ჟურნალისტი მთელი დღის განმავლობაში აწერდა ხელს.
  
  

---

მეტი ამ თემებზე:

• როგორ აკონტროლებს რუსეთის ხელისუფლება მედიის გზავნილებს ომის შესახებ
• რუსი ჟურნალისტების ნაწილი გმობს ომს უკრაინასთან

---

ეს ყველაფერი იმის ფონზე, რომ “როსკომნადზორმა” - სახელმწიფო სააგენტომ, რომელიც ქვეყნის-მედია სივრცეს იცავს, რუსულ მედიას კატეგორიულად მოსთხოვა, სიახლეები “მხოლოდ რუსულ ოფიციალურ წყაროებზე დაყრდნობით” დაეწერა, რადგან “სწორედ რუსული ოფიციალურ საინფორმაციო წყაროებს აქვთ და ავრცელებენ სარწმუნო და აქტუალურ ინფორმაციას”. რუსული მედიის უდიდესმა ნაწილმა ეს დავალება წარმატებით შეასრულა.

Bellingcat ღია მონაცემების კვლევაზე დაფუძნებული, უმსხვილესი საგამოძიებო მედიაპლატფორმაა. უკვე რვა წელია, მისი ჟურნალისტები ზედმიწევნით სწავლობენ ყველაფერს რაც კი ონლაინ წვდომაშია, ამოწმებენ და ადასტურებენ ინფორმაციას, პოულობენ ადამიანებს, ადგილებსა და ბიზნეს-ერთეულებს მხოლოდ და მხოლოდ ღია მონაცემების გამოყენებით. Bellingcat-ის პორტფოლიოში უამრავი წარმატებული გამოძიებაა, სირიაში სიკვდილით დასჯის გადამოწმებიდან, ალექსეი ნავალნის მოწამვლამდე, და რაც მთავარია, ორგანიზაცია ჟურნალისტური გამოძიებისთვის გამოსადეგ ყველა რესურსს საჯაროდ აზიარებს. ზოგიერთი ინსტრუმენტი რთულია და მომზადებას საჭიროებს, თუმცა ბევრია ისეთიც, რომელიც მოხმარებაში მარტივია და სიღრმისეული კვლევისას დაგვეხმარება.

Bellingcat-ის სრული ჩამონათვალი, კატეგორიების მიხედვით, შეგიძლიათ ნახოთ ამ ბმულზე.

ეს კი 10 ნაცადი ინსტრუმენტია, რომელიც საჭირო ინფორმაციის მოპოვებას საგრძნობლად გაგვიადვილებს:

---

Google lens

სურათის მიხედვით ძებნა. ამ აპლიკაციას უფრო ზუსტი შედეგები აქვს ვიდრე Google Image search-ს. სმარტფონში ჩამოტვირთვის შემდეგ ის გამოჩნდება ყველგან, სადაც ქრომის ბრაუზერი გიყენიათ. პერსონალურ კომპიუტერზე გამოსაყენებლად კი შეგიძლიათ RevEye დააყენოთ, რომელიც 1 დაწკაპუნებით სურათს ყველა პლატფორმაზე მოგაძებნინებთ - Google, Yandex, Bing, Tineye. გამოგვადგება ნებისმიერი საგნის, ადამიანის, ადგილის იდენტიფიცირებაში. მთავარია, ყურადღებით ვიყოთ და პირველსავე შედეგს არ ვენდოთ.

Suncalc

აპლიკაცია, Suncalc ჩრდილის პოზიციის მიხედვით ადგენს, რომელი საათი იყო, როცა ფოტო გადაიღეს. შეგიძლიათ ჩრდილის მიმართულების ნახვა ნებისმიერი დროისთვის. წარმოიდგინეთ გვეუბნებიან, ფოტო ამა და ამ დროს არის გადაღებული, ფოტოს კი მეტა ინფორმაცია (ფაილის შესახებ დეტალური ინფორმაცია) წაშლილი აქვს. შეგვიძლია, ჩრდილის მიმართულების მიხედვით გადავამოწმოთ ამ ინფორმაციის სისწორე.

Who posted what

Facebook-ის ქსელში გამარტივებული ძებნა. მაგალითად, შეგიძლიათ მომხმარებლის ID დაადგინოთ და შემდეგ ამის მიხედვით მოძებნოთ, როდის დაპოსტა თქვენთვის საინტერესო ინფორმაცია, საძიებო სიტყვის მიხედვით. ვთქვათ, თუ გვინდა რომელიმე სახელმწიფო მოხელის პოსტების ისტორია ვაქცინაციასთან დაკავშირებით, მისი Facebook გვერდის მომხმარებლის ID და “ვაქცინაციის” შემცველ ყველა პოსტს დავინახავთ.

Epieos tools

თუკი ხელში საინტერესო ადამიანის მეილი ჩაგივარდათ მაგრამ მის შესახებ, ფაქტობრივად არაფერი იცით, ეს ინსტრუმენტი დაგეხმარებათ. ეს აპლიკაცია გუგლთან დაკავშირებულ ინფორმაციას მოგაწვდით, მაგალითად, თუ Google maps-ზე ოდესმე შეფასება დაუტოვებია, მას ნახავთ. ასევე, ბევრ ადამიანს Gmail-თან დაკავშირებული Skype ანგარიშიც აქვს და ინსტრუმენტი მომხმარებლის სახელსაც გაჩვენებთ და პროფილის ფოტოებსაც.

Socialblade

ეს ინსტრუმენტი Youtube არხის სტატისტიკას აჩვენებს. ამ ინსტრუმენტის 100%-ით ნდობა, და მითუმეტეს, ციტირება, არ შეიძლება, რადგან მთლიანი ანალიტიკა მხოლოდ ანგარიშის მფლობელს აქვს, თუმცა ინსტრუმენტი საკმაოდ ზუსტად ითვლის მნახველებისა და გამომწერების რაოდენობას და თვეების მიხედვით, დინამიკაში გვაჩვენებს არხის განვითარებას.

Have I been pwned

საკუთარი კიბერუსაფრთხოების მონიტორინგში დაგვეხმარება. მეილის შეყვანით შეგიძლიათ ნახოთ, რამდენად უსაფრთხოდაა თქვენი ანგარიშები და ხომ არ ცდილობდა ვინმე რომელიმეს გატეხვას.

What’s my name

ამ საძიებო ინსტრუმენტით შეგიძლიათ, მომხმარებლის სახელის მიხედვით სწრაფად იპოვოთ ყველა პლატფორმა, სადაც ამ სახელს იყენებს. ხშირად ადამიანები, რომლებსაც ძალიან სპეციფიკური მომხარებლის სახელი აქვთ შერჩეული, მას რამდენიმე პლატფორმაზე იყენებენ. ასე შეძლებთ, თქვენთვის საინტერესო პიროვნებაზე მეტი ინფორმაცია უფრო სწრაფად შეაგროვოთ, ვიდრე Google search-ით.

Sentinel hub playground

თანამგზავრიდან გადაღებულ ფოტოებს გვაჩვენებს. რეზოლუცია გაცილებით დაბალია, ვიდრე Google Earth-ზე, სამაგიეროდ, ყოველ მეორე-მესამე დღეს განახლდება. განსაკუთრებით გამოსადეგია კვამლისა და ხანძრის დინამიკის სანახავად.

Map Checking

ხშირად გვესმის რომ რომელიმე საპროტესტო აქციაზე “ასობით”, ანდა “ათასობით” ადამიანი იდგა, ზოგჯერ კი უფრო სპეციფიკურ რაოდენობასაც ასახელებენ. Map Checking დაგვეხმარება, ეს ინფორმაცია გადავამოწმოთ. რუკაზე ჩვენთვის საინტერესო ფართს მოვხაზავთ, ადამიანების დგომის სიმჭიდროვეს მივუთითებთ და გავიგებთ, მაქსიმუმ რამდენი ადამიანი შეიძლება მდგარიყო მოცემულ ადგილზე.

ADSB Exchange

ფრენების მონიტორინგის ალბათ ერთ-ერთი საუკეთესო ინსტრუმენტია. სხვა რადარებისგან განსხვავებით, აქ დამატებით ნახავთ პატარა რადარებით მიღებულ, არაოფიციალურ ინფორმაციასაც, რადგან ამ პლატფორმაზე მოყვარულებიც ტვირთავენ საკუთარი რადარების გამოჭერილ მონაცემებს. ამიტომ აქ ხშირად ჩანს კერძო პატარა თვითმფრინავები, რომლებსაც სხვაგან ვერ დაინახავთ.

“Caliphate”, ანუ “ხალიფატი”, New York Times-ის 2018 წლის, 12-ეპიზოდიანი პოდკასების სერიაა, რომელიც წელს გამოაქვეყნა და რომელიც ისლამური სახელმწიფოს შიდა სამზარეულოს ყველაზე სასტიკ მხარეებს ახალგაზრდა, რადიკალიზებული კანადელის თვალით დაგვანახებს.

ამბავს გამოცდილი პულიცერის პრემიის ორგზის ნომინანტი ჟურნალისტი რუკმინი კალიმაჩი ყვება. კალიმაჩიმ მრავალი წელი იმუშავა კონფლიქტურ ზონებში და რედაქციის სპეციალური კორესპონდენტი იყო ტერორიზმის თემაზე. ის პოდკასტის წამყვანთან საუბრობს, როგორ გაიცნო კანადელი ახალგაზრდა “აბუ ჰუზაიფა ალ-კანადი”, რომელმაც ოცი წლის ასაკში თურქეთის გავლით გადავიდა სირიაში გადავიდა, „ისლამურ სახელმწიფოს“ შეუერთდა ადამიანების წამებასა და მკვლელობაში მიიღო მონაწილეობა. ბოლოს კი, სინანულით შეპყრობილმა, დატოვა სირია და კანადაში დაბრუნდა.

პოდკასტი მოისმინეთ აქ:



პოდკასტის 7 ეპიზოდში აბუ ჰუზაიფა დეტალურად ამხელს, როგორ მუშაობს ისლამური სახელმწიფოს პროპაგანდა, რა გზას გაივლიან პოტენციური მებრძოლები კომპიუტერის ეკრანიდან ბრძოლის ველამდე და როგორ მუშაობს ტერორისტული ორგანიზაციის ბიუროკრატია.

გულის ამაჩუყებელია იდეოლოგიის მარწუხებში გახლართული ბიჭის ამბავიც, რომელიც ცხოვრების ბოლომდე ინანებს ჩადენილს და სურს, თავისი ამბის მოყოლით ოდნავ მაინც შეიმსუბუქოს დანაშაულის ტვირთი.

მოკლედ, ამბავს არც ინფორმაციულობა აკლია და არც დრამატურგია და, რა გასაკვირია, პოდკასტს ათასობით მსმენელი ყავდა და პრესტიჟული ჯილდო, Peabody Award-იც ერგო.

თუმცა, ამ პოდკასტს მხოლოდ ერთი ნაკლი აღმოაჩნდა - მისმა მთავარმა გმირმა ამბის უდიდესი ნაწილი გამოიგონა.

როგორ მოხდა, რომ მსოფლიოს წამყვანი მედია ორგანიზაცია მოტყუვდა და უამრავი მსმენელი შეცდომაში შეიყვანა?

ალბათ, აჯობებს ეს ამბავი რუკმინი კალიმაჩიდან დავიწყოთ. კალიმაჩი ველზე წლების განმავლობაში მუშაობდა და სახელი გაითქვა, როცა სირიაში, 2016 წელს „ისლამური სახელმწიფოსგან გათავისუფლებულ ქალაქებში ერაყელ კოლეგებთან ერთად შეაგროვა ტერორისტული ორგანიზაციის მიერ დატოვებული, 15 000-ზე მეტი საბუთი.

ეს საბუთები იმდენად მნიშვნელოვანი გამოდგა, რომ ახლა საჯაროდაც არის ხელმისაწვდომი. ამ სამუშაოსთვის „ნიუ იორკ თაიმისის გუნდმა პულიცერის პრემიაც მიიღო, კალიმაჩის კი ტერორიზმს დაპირისპირებული, მამაცი ჟურნალისტის რეპუტაცია ჩამოუყალიბდა.

ასეთია კალიმაჩი პოდკასტის პირველ ეპიზოდებშიც - ის თამამად აღწერს თავის სამუშაო მეთოდებს და ყვება, როგორ სძულთ ის ისლამურ სახელმწიფოში და როგორ შეურაცხყოფს პირადად მას, ტერორისტული პროპაგანდა. ფაქტია, ამ ავტორს ენდობა რედაქციაც და მკითხველიც.

კალიმაჩიმ კანადელი „აბუ ჰუზაიფა“ ერთ-ერთი მკვლევარის მინიშნებით, ინსტაგრამზე აღმოაჩინა, სადაც ის სირიაში ყოფნის დროს გადაღებულ ფოტოებსა და იარაღის სურათებს აზიარებდა. ჟურნალისტმა ეს ინფორმაცია NYT-ს საგამომძიებო გუნდს გადასცა, მათ კი ჰუზაიფას LinkedIn-ის საშუალებით მისი საკონტაქტო მონაცემები მოიპოვეს. და როდესაც მას დაუკავშირდა, ჟურნალისტის გასაკვირად, ახალგაზრდა კაცი, ანონიმურობის პირობით, ინტერვიუზე დათანხმდა.

რუკმინი კალიმაჩი მას კანადაში, სასტუმროს ოთახში შეხვდა, სადაც “ხალიფატის” ეპიზოდების ძირითადი ნაწილიც ჩაიწერა. პოდკასტის დასაწყისში კალიმაჩი ამბობს, იმდენად მარტივად მოხდა ყველაფერი, ვერ ვიჯერებდი, რომ შეიძლება სიმართლე ყოფილიყოო. მაგრამ „აბუ ჰუზაიფას“ მონათხრობში იმდენი დეტალი იყო, და “მისი ქცევის მახასიათებლები იმდენად ჰგავდა ისლამური სახელმწიფოს წევრის ქცევას”, რომ ჟურნალისტი რესპონდენტს ენდო.

პოდკასტის მეექვსე ეპიზოდში კი ვიგებთ, რომ აბუ ჰუზაიფას მონათხრობში რამდენიმე შეუსაბამობაა:

• მაგალითად, ის ყვება რომ სირიაში ხალიფატის გამოცხადების დღეს იმყოფებოდა. NYT-ს გუნდმა კი აღმოაჩინა, რომ ამ დროს პაკისტანში იყო, სადაც უნივერსიტეტში სწავლობდა.
• პაკისტანში მყოფმა კორესპონდენტმა გაარკვია, რომ აბუ ჰუზაიფა უნივერსიტეტს ხშირად აცდენდა, რაც პატარა ფანჯარას აძლევდა იმისთვის, რომ თურქეთში ჩასვლა, იქიდან კი სირიაში გადასვლა მოესწრო.
• მაგრამ მის პასპორტში არსად იყო თურქეთის შტამპი, ამიტომ იქ ყალბი დოკუმენტით უნდა ჩასულიყო.

კალიმაჩიმ ჰკითხა ჰუზაიფას, რატომ მოატყუა, მან კი თავი იმით იმართლა - არ მინდოდა, ხალხს გაეგო, სირიაში ხალიფატის გამოცხადების შემდეგ, სრულიად გააზრებულად ჩავედიო.

პოდკასტის ამ მონაკვეთში ჟურნალისტი ყვება, რომ ერთადერთი გზა, რესპონდენტის სიმართლეში დასარწმუნებლად ერთადერთი გზა იქნებოდა, მოეძებნა ადამიანი, ვინც მის სირიაში ყოფნას დაადასტურებდა.

ჟურნალისტებმა მოახერხეს რომ ჰუზაიფას ფოტოები ეჩვენებინათ ისლამური სახელმწიფოს ჩინოვნიკისთვის. მან ჰუზაიფა გაიხსენა და თქვა, რომ მან ტერორისტულ ორგანიზაციაში ცოტა ხანს დაჰყო, შემდეგ კი გაქრა.

ეპიზოდის ბოლოს რუკმინი კალიმაჩი ფაქტობრივად ამბობს - სანამ ამ ინფორმაციას არ დავადასტურებ, ამბავს არც უარვყოფ და არც ვამტკიცებო.

პოდკასტში მოთხრობილია ისიც, რომ აბუ ჰუზაიფას ამბით პოლიციაც დაინტერესდა. როგორც აღმოჩნდა, ინტერვიუს ჩაწერის მომენტისთვის, მასზე გამოძიება უკვე დაწყებული იყო.

პოდკასტის გამოსვლის შემდეგ, კანადის ხელისუფლებას მიმართა კონსერვატიული პარტიის ლიდერმა კანდის ბერგენმა, მოთხოვნით, დაეკავებინათ ისლამური სახელმწიფოს წევრი, რომელიც მათ მიწაზე თავისუფლად ცხოვრობდა.

პოდკასტის გამოსვლიდან ორი წლის შემდეგ კანადის პოლიციამ დააკავა შეჰროზ ჩაუდრი, მეტსახელად „აბუ ჰუზაიფა“ და ის ტერორისტულ ფალსიფიკაციაში დაადანაშაულა. კანადურმა დაზვერვამ თითქმის ოთხწლიანი მუშაობის შემდეგ დაადგინა, რომ ბრალდებული სირიაში არასდროს ყოფილა.

ამის შემდეგ ნიუ იორკ ტაიმსის გუნდმა კიდევ ერთხელ გადახედა მტკიცებულებებს, და აღმოაჩინა შეჰროზ ჩაუდჰრის „სირიაში გადაღებული“ სულ მცირე ერთი ფოტო, სინამდვილეში, ფოტოების ღია პლატფორმა, Getty Images-დან იყო აღებული. სხვები კი რამდენიმე წლით ადრე, ტვიტერზე იდო.

გარდა ამისა, გაჩნდა კითხვა, სულ რამდენიმე კვირაში რამდენად შეძლებდა ახლად გაწევრიანებულ ადამიანს, ისლამურ სახელმწიფოში ტრენინგიც გაევლო, "პოლიციაში" მსახურობაც დაეწყო და ადამიანის მკვლელობაშიც მიეღო მონაწილეობა?

მოკლედ, რედაქციას ნამდვილი განსაცდელი დაუდგა.

მთავარმა რედაქტორმა, დინ ბაკეტმა წერილიც გამოაქვეყნა, სადაც გამოაცხადა რომ “ხალიფატის” ეპიზოდები ვერ აკმაყოფილებს Times-ის სიზუსტის სტანდარტებს, რომ პროექტში თავიდანვე გამოცდილი რედაქტორი უნდა ჩართულიყო და რომ პროექტზე მომუშავე გუნდი ზედმეტად მზად იყო, დაეჯერებინათ ის, რაც სურდათ.

მან ისიც აღნიშნა რომ მთელი პოდკასტის თხრობა ერთ, ცენტრალურ გმირს არ უნდა წაეყვანა. რუკმინი კალიმაჩიმ ტვიტერზე დაწერა, რომ გმირი ტყუილის მხოლოდ ნაწილზე გამოიჭირა. მსმენელს ბოდიში მოუხადა და დაჰპირდა, რომ მომავალში უკეთ იმუშავებდა. ჩაიწერა პოდკასტის ერთი დამატებითი ეპიზოდიც.

I am fiercely proud of the stories I have broken on the ISIS beat. But as journalists, we demand transparency from our sources, so we should expect it from ourselves. Please see my full statement below regarding our Caliphate podcast: pic.twitter.com/FBUFsrnbsa

— Rukmini Callimachi (@rcallimachi) December 18, 2020

NYT-მ პოდკასტის ჯილდოები დააბრუნა, ხოლო რუკმინი კალიმაჩი ტერორიზმის კორესპონდენტის პოზიციიდან მოხსნა. ჟურნალისტი ახლაც ნიუ იორკ ტაიმსში მუშაობს, ბოლო წლის განმავლობაში მან სტატიები ძირითადად, ამერიკულ კოლეჯებს მიუძღვნა.

მიუხედავად იმისა, რომ “ხალიფატის” დიდი ნაწილი სიცრუეა, რედაქციამ ის ღია წვდომაში დატოვა, რაც ალბათ, სწორი გადაწყვეტილებაცაა. ეს საკუთარი შეცდომის აღიარებაც არის და შესაძლებლობა აუდიტორიისთვის, დაინახოს, როგორ შეიძლება მოტყუვდეს გამოცდილი ჟურნალიც კი, “ზედმეტად კარგი” ამბით.

ამ პოდკასტის მოსმენა ნამდვილად ღირს - ის ალბათ პირველ რიგში იმას გვასწავლის, რაც უფრო მომხიბვლელ და ექსკლუზიურ წყაროს მივაგნებთ, მით უფრო ეჭვქვეშ უნდა დავაყენოთ იგი. და იმასაც, რომ ერთი ადამიანის მონათხრობზე აგებული ამბავი ჟურნალისტისთვის პოტენციური ნაღმია.

2018 წელს, მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ფოტოკონკურსის, World Press Photo-ს ინსტაგრამზე გამოქვეყნდა იტალიელი ფოტოგრაფის, ალესიო მამოს ფოტო პროექტი Dreaming of Food (ოცნება საკვებზე). ფოტოზე, ინდოეთის ერთერთ-პროვინციაში მცხოვრები უკიდურესად ღარიბი ადამიანები მათი “საოცნებო” სუფრის წინ იყვნენ ასახული.

ამ სერიამ აუდიტორიის მხრიდან მწვავე კრიტიკა გამოიწვია და მამომ ბოდიშიც მოიხადა. ის ამბობდა, რომ პროექტი 2011 წელს გადაიღო: “ამ დროს ბევრს ვფიქრობდი იმაზე, თუ რამდენი საკვები იყრება, განსაკუთრებით შობის შემდეგ და მინდოდა, ამ პრობლემისთვის განსხვავებული კუთხით შემეხედა” - განმარტავდა ფოტოგრაფი 2018 წლის ივლისში გამოქვეყნებულ წერილში - “უკიდურესად ღარიბ გარემოში გაშლილი მდიდრული დასავლური ყაიდის სუფრით მინდოდა, კონტრასტი მეჩვენებინაო.”

მთავარი, რის გამოც ალესიო მამოს აკრიტიკებდნენ, ე.წ. “სიღარიბის რომანტიზაცია” იყო, ან სხვა ტერმინი რომ გამოვიყენოთ, Poverty Porn - ანუ “სიღარიბის პორნოგრაფია”. მარტივად რომ ავხსნათ, ეს არის ვიზუალური სტრატეგია, როდესაც მთხრობელი მსგავსი, უკიდურესად გაჭირვებული ადამიანების ცხოვრების ჩვენებით ცდილობს, აუდიტორიაში გამოიწვიოს სიბრალულისა და დანაშაულის განცდა.

“არასოდეს მიმიღია ჯილდო ან თანხა ამ პროექტისთვის” - ირწმუნებოდა ალესიო მამო თავის საჯარო მიმართვაში. თუმცა არცთუ იშვიათია შემთხვევები, როდესაც ადამიანური ტანჯვის “გაშიშვლებით”, “სიღარიბის პორნოგრაფიის” ავტორები ცდილობენ, აუდიტორიას უბიძგონ, მაგალითად თანხის შეგროვებისკენ, “გაჭირვებული ადამიანების დახმარების” მოტივით.

ხშირ შემთხვევაში ამას საქველმოქმედო ორგანიზაციები აკეთებენ, თუმცა დროთა განმავლობაში ამ პრაქტიკამ მედიაშიც მოიკიდა ფეხი.

“შიშველი” სიღარიბე

ასეთი ფოტოების ან ვიდეოების გამავრცელებელი ორგანიზაციის არგუმენტი, დაახლოებით, ასეთია - “კი, ტანჯვის კადრები ადამიანებს ყველაზე მოწყვლად მდგომარეობაში აჩვენებს, მაგრამ ხომ ეხმარება კიდეც?” ფაქტია, რომ ემპათიის და დანაშაულის გრძნობებზე თამაშით მართლაც, ხშირად, მილიონობით დოლარი გროვდება. თუმცა აქ მთავარი შეკითხვა ასეთია: რას ხმარდება ეს თანხა, და სწორია თუ არა სიტუაციიდან ასეთი გამოსავალი, განსაკუთრებით, როდესაც ამ პრაქტიკას მედია მიმართავს?

და რაც მთავარია, ღირს კი, რომ აუდიტორიის ყურადღება ჩვენი ამბის გმირების ღირსების ფასად მივიზიდოთ?

“მედია საქველმოქმედო ორგანიზაცია არ არის” - ამბობს ჟურნალისტი, თამარ მშვენიერაძე, რომელიც საზოგადოებრივი მაუწყებლის სოციალურ-პოლიტიკური თოქ-შოუ, “რეალური სივრცის” პროდუსერია - “ჟურნალისტის მისიაა, გაარკვიოს, რატომ არის ადამიანი ამ მდგომარეობაში და რა უწყებებია ამაზე პასუხისმგებელი”.

“რეალური სივრცე” სოციალურ პრობლემებს აშუქებს და უმეტესწილად, ცდილობს, გადაწყვეტის გზები ამ პრობლემებზე პასუხისმგებელ უწყებებთან, ძირითადად, სახელმწიფოსთან კითხვების დასმით იპოვოს.

შესაბამისად, ჟურნალისტებს კი ხშირად უწევთ შეხვედრა უკიდურესად გაჭირვებულ ადამიანებთან.

“ერთ ოჯახში ვიყავით გადასაღებად, სადაც ლოგინად ჩავარდნილი კაცი ლეიბებით და ცელოფნის პარკებით მოწყობილ ფარდულში იწვა” - ყვება თამარ მშვენიერაძე - “ შევედით, ეს ქალი, თითქოს იმისთვის, რომ დავერწმუნებინე რომ მათი სიღარიბე და გაჭირვება ნამდვილია, ცდილობდა ამ კაცისთვის საბანი გადაეხადა რომ პირდაპირი და გადატანითი მნიშვნელობით შიშვლად დამენახა მისი საცოდაობა”.

ჟურნალისტმა ამ სცენის გადაღებაზე უარი თქვა - ამ დროს პირველად გავაანალიზე, რა ღრმად გვაქვს ყველას შეტოპილიო: “მაშინ ვთქვი რომ აღარ ვიქნები ამ ბაზრის ნაწილი, ეს არ არის ჟურნალისტიკა”.

“თანაგრძნობით გადაღლა”

გარდა იმისა, რომ მედია სიღარიბით მანიპულირების ნაცვლად, პრობლემის გადაჭრის გზების ძიებას უნდა ცდილობდეს, “სიღარიბის პორნოგრაფია” კიდევ ერთ პრობლემას ბადებს: ასეთი კადრები სოციალური მედიის გააქტიურების ხანაში იმდენად სწრაფად ვრცელდება, რომ ეს აუდიტორიის თვალში სოციალურ პრობლემებს აუფასურებს - აუდიტორია თანაგრძნობისგან იღლება.

თუ ადრე ეს სინდრომი ძირითადად - ექიმებს, მაშველებს, ჟურნალისტებს - ანუ ისეთი პროფესიის ადამიანებს ემართებოდათ, ვისაც ადამიანურ ტრაგედიასთან ხშირი პირდაპირი შეხება აქვთ, დღეს თანაგრძნობით დაღლილობას მთლიანად სოციუმი განიცდის.

ჩრდილო კალიფორნიის უნივერსიტეტში ჩატარებული კვლევის მიხედვით, ადამიანები მეტ თანაგრძნობას ავლენენ, როცა ერთი მსხვერპლის ფოტოს უყურებდნენ, ვიდრე იგივე კონფლიქტის, რვა მსხვერპლის ფოტოს ზედიზედ. სოციალური ქსელი კი ასეთი ფოტოებით გადაჭედილია.

ლიჰაის უნივერსიტეტის 2020 წელს გამოქვეყნებულ კვლევაში ძირითადად ახალგაზრდები მონაწილეობდნენ, რომლებიც 11 სექტემბრის, ერაყისა და ავღანეთის კადრებს ბავშვობიდან უყურებდნენ. ექსპერიმენტის დროს კადრების ნახვისას მსხვერპლების მიმართ თანაგრძნობას განიცდიდნენ, თუმცა ისიც აღნიშნეს რომ მომავალში ეცდებოდნენ, მსგავსი კადრების ნახვისგან თავი აერიდებინათ, რადგან მათში ამაოებისა და უიმედობის განცდები აღძრა.

და რა გავაკეთოთ ჟურნალისტებმა?

“სიღარიბის პორნოგრაფია” პრობლემაა, თუმცა სოციალურ საკითხებს მაგალითებისა და გმირების მოყვანის გარეშე ვერ გააშუქებ. ჟურნალისტიკა პირველ რიგში ადამიანური ამბების თხრობას გულისხმობს.

„არ უნდა დავკმაყოფილდეთ იმით რომ უბრალოდ ვაჩვენოთ, რა ცუდი ცხოვრება აქვს ადამიანს” - ამბობს თამარ მშვენიერაძე - “ბავშვი რომ სიცხეში, პლიაჟზე ყავას ყიდის, მიდიხარ სოციალურ მომსახურების სააგენტოში და ეკითხები რატომ არის ეს ასე. შეიძლება არც იციან ამ ბავშვის არსებობა, შეიძლება იციან და თაროზე შემოდეს. მაგრამ როცა მედია ერთვება ახსენდებათ, და მაინც გადიხარ შედეგზე.”

საკითხისადმი სიღრმისეული მიდგომა და საჯარო მსჯელობა საუკეთესო გამოსავალია ადამიანური ტანჯვის შიშვლად ჩვენების მანკიერი პრაქტიკიდან. თუ კადრს ვუყურებთ, და ვხვდებით, რომ ის ადამიანის ღირსებას ლახავს, ნამდვილად ღირს, განვიხილოთ და საჭიროების შემთხვევაში, ვამხილოთ კიდეც მედია-საშუალებები, რომლებმაც ყურადღების მოპყრობის ეს გზა აირჩიეს.

ყოველი ფოტო, რომელსაც სხვას ვუღებთ, დამოუკიდებლად მცხოვრები შინაარსია, რომელიც ექვემდებარება გავრცელებას, ინტერპრეტაციას და ცვლილებას. ამ ჯაჭვში არაერთი ადამიანია ჩართული, მაგრამ პირველი “კონტრაქტი” ფოტოგრაფსა და კადრში მოხვედრილ ადამიანს შორის იდება. ეს კონტრაქტი კი ზოგჯერ ქაღალდზე პირნათლად მოცემული დებულებებია, ზოგჯერ კი უსიტყვო შეთანხმება.

მაგრამ, მაინც როგორ დავადგინოთ, რისი უფლება გვაქვს, როდესაც ადამიანს ფოტოს ვუღებთ და როდის უნდა ავარიდოთ თავი გადაღებას?

ამბის მთხრობელებს ორმაგი პასუხისმგებლობა გვაქვს - როგორც გმირის, ისევე აუდიტორიის მიმართ, რომელიც ჩვენგან ამბავს ელოდება. ამ ორ პასუხისმგებლობას შორის ბეწვის ხიდს ყოველ ჯერზე თავიდან გავდივართ, ადამიანის, გარემოსა და მოვლენის მიხედვით. რთულია ისეთი წესების ჩამოყალიბება, რომელიც ყველა სიტუაციას ერთნაირად მოერგებოდა.

ამათუიმ ფოტოს არგადაღებას, შეიძლება, ასეთი მიზეზი ჰქონდეს: “მე ამ ფოტოს ვერ გადავიღებ, რადგან ვგრძნობ, რომ ეს ცუდია.” ეს საშუალო საზომია, რომელიც უმეტეს შემთხვევაში კარგად ჭრის, რადგან ემპათიით აღჭურვილ ყველა ადამიანს მეტ-ნაკლებად სწორად შეუძლია მგრძნობიარე სიტუაციის ამოცნობა.

მაგრამ თუ ყველაფერს ასე განსაზღვრავ, დიდი ალბათობით, დაკარგავ კადრს რომელიც ამბის შინაარსისთვის მნიშვნელოვანია. ამიტომ წინა დებულებას ასეთი კითხვა მოყვება - “რას დაკარგავს ამბავი, თუ მე ამ ფოტოს არ გადავიღებ?”

ეთიკური ფასეულობები

სააგენტო Reuters-ის ფასეულობების ჩამონათვალში ვკითხულობთ, რომ ჟურნალისტებს მოვალოება აქვთ, რეალობა პირნათლად გადმოსცენ, თუმცა შოკისმომგვრელი მასალის გამოქვეყნებას კარგი მიზეზი სჭირდება და ამ გადაწყვეტილებას, როგორც წესი, მთავარი რედაქტორი იღებს.

National Press Photographers Association (ამერიკის ფოტორეპორტიორების ეროვნული ასოციაციის) ეთიკის კოდექსი გვირჩევს, სრულად ავსახოთ სიტუაცია და წარმოვადგინოთ კონტექსტი, ამასთანავე პატივი ვცეთ და ღირსებით მოვეპყროთ ყველას, ვისაც ვუღებთ.

“განსაკუთრებით გაითვალისწინეთ მოწყვლადი პირები და თანაგრძნობით მოეპყარით დანაშაულის ან ტრაგედიის მსხვერპლებს. გლოვის პირადულ მომენტში მხოლოდ მაშინ შეიჭერით, როცა აუდიტორიას ამის ნახვის გამართლებული აუცილებლობა აქვს”.

უკეთ რომ გავერკვეთ, სად როგორ მოვიქცეთ, პირობითად, შეგვიძლია, რამდენიმე გავრცელებული სიტუაცია წარმოვიდგინოთ.

რეპორტაჟი - საჯარო სივრცე

როცა ადამიანი საჯაროდ გამოდის, ის “ხელს აწერს” “უსიტყვო კონტრაქტს”, რომ თანახმაა, ფოტოზე დაფისქირდეს. კანონში ამის შესახებ შეზღუდვა არ არსებობს: პირიქით, კონსტიტუციის 24-ე მუხლით, ყველას აქვს უფლება „თავისუფლად მიიღოს და გაავრცელოს ინფორმაცია, გამოთქვას და გაავრცელოს თავისი აზრი ზეპირად, წერილობით ან სხვაგვარი საშუალებით“. საპროტესტო აქციაზე გამოსული ადამიანი საკუთარ მოსაზრებას საჯაროდ გამოხატავს, ამიტომ არც სამართლებრივად, არც ლოგიკურად, არაფერი შავდება თუ მას გადავუღებთ.

გლოვა

სხვადასხვა მედია ხშირად აქვეყნებს მგლოვიარე ადამიანების ფოტოებს ამათუიმ ტრაგიკული შემთხვევის გაშუქებისას.

თუ ადამიანი საჯაროდ გლოვობს - შესაძლოა, შენც, როგორც ფოტოგრაფს, თანაგრძნობის შეგრძნება გაგიჩნდეს და ჩათვალო, რომ ფოტოს გადაღება მის პირად სივრცეში შეჭრაა. მაგრამ თუ არ გადაიღებ, ვერ ასახავ მომხდარ ტრაგედიას.

ამავედროულად, შეიძლება, მგლოვიარე ადამიანს არ სიამოვნებდეს, როცა მის ყოველ ცრემლს ფოტოაპარატის გაჩხაკუნება მოყვება. მაგალითად, თუ გლოვის დროს მასთან ჟურნალისტები მიცვივდნენ, მან შეიძლება კამერა აგრესიულად მოიგერიოს.

თუ მაინცდამაინც ახლო კადრის გადაღება გჭირდებათ, კარგი იქნება, გადაღებამდე რამდენიმე წამით ადრე მისცეთ ადამიანს საშუალება, პერიფერიულად მაინც დაინახოს, რომ იქ დგახართ და საცაა, გადაღებას დაიწყებთ. მას აქვს უფლება, გამოიყენოს ეს დრო იმისთვის, რომ გადაწყვიტოს, უნდა თუ არა კადრში მოხვედრა.

ძლიერი ემოციები ყოველთვის იპყრობს ყურადღებას. ველზე მუშაობისას ერთმანეთს აყოლილი რეპორტიორები ზოგჯერ, მგლოვიარეებს ალყაში აქცევენ, მაგრამ რამდენად საჭიროა ეს აი ამ, კონკრეტული ამბის გაშუქებისას? ამ კადრს იმიტომ ვიღებ რომ რაღაც განსხვავებული, ემოციურად დატვირთული ხდება, თუ იმიტომ, რომ ჩემ ამბავს ეს კადრი სჭირდება? რა ალტერნატივები მაქვს/შემიძლია შევთავაზო რედაქციას, რომ იგივე შინაარსი გადმოვცე?

ხელმოწერილი თანხმობა

ის, ვისაც კანონიერად არ შეუძლია ფოტოს გადაღებაზე თანხმობის გაცემა, კანონის თვალში მოწყვლადად ითვლება - ასეთი ადამიანების გადაღებისას გასნაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო. როგორც წესი, მათ ჰყავთ მეურვე, რომელსაც შეუძლია ასეთი თანხმობა მოგცეთ - მაგალითად, მშობელი.

საუკეთესოა, თუ ეს თანხმობა წერილობითი იქნება. ამისთვის სპეციალური დოკუმენტი მზადდება, რომელსაც model release, ანუ მოდელის თანხმობა ეწოდება. მოდელის თანხმობა შეიძლება სხვადასხვაგვარი პირობისგან შედგებოდეს, მაგრამ შინაარსი ყოველთვის დაახლოებით ასეთია: ის ფოტოგრაფს/სააგენტოს/მედიაპლატფორმას ანიჭებს უფლებას, გამოიყენოს ფოტო ნებისმიერი, კანონით ნებადართული მიზნისთვის.

თუ დამოუკიდებლად მუშაობთ, მოდელის თანხმობის მაგალითი შეგიძლიათ სხვადასხვა პლატოფრმაზე დაათვალიეროთ, ჩამოტვირთოთ და თქვენი სურვილისამებრ შეცვალოთ, ასევე თარგმნოთ სხვადასხვა ენაზე (უმჯობესია ეს ტერმინოლოგიაში გარკვეულმა პროფესიონალმა გააკეთოს).

თუმცა, მხოლოდ მეურვის ხელმოწერილი დოკუმენტი მაინც არ ნიშნავს, რომ თქვენი გმირი ფოტოს გადაღებაზე თანახმაა. თუ ის გადაღებას ეწინააღმდეგება, არავითარი მნიშნვნელობა არ აქვს, გაქვთ თუ არა რამე საბუთი - ფოტო არ უნდა გადაიღოთ.

მოწყვლადი გარემო

შესაძლოა, ადამიანი კანონის გადმოსახედიდან არ იყოს მოწყვლადი, მაგრამ რთულ ცხოვრებისეულ სიტუაციაში იყო. ასეთი გმირების გადაღებისას განსაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო. მნიშნველოვანია, კიდევ ერთხელ ვკითხოთ საკუთარ თავს, - რას შეიძენს ამბავი ამ ფოტოს გადაღებით?

როცა ომში დაჭრილებს ვუღებთ, ახალ ინფორმაციას ვაფიქსირებთ: მოხდა კონფლიქტი, დაშავდნენ ადამიანები. მაგრამ, მაგალითად, უსახლკარო ადამიანების შემთხვევაში, ყველამ ვიცით რომ ეს ადამიანი თანაგრძნობას იმსახურებს, ხოლო ქუჩაში მისი წოლის ფოტო ახალ ამბავს ვერ შექმნის. ის ისედაც გარემოების მსხვერპლია, “შესაბრალებელი” ფოტოთი კი მას მეორედ ვიქტიმიზაციას უწევთ.

გაცილებით უფრო საინტერესოა ამ ადამიანთან რაღაც დრო კამერის გარეშე დაჰყოთ. შეიძლება, იმ დღეს საერთოდ ვერ გადაიღოთ ფოტო, მაგრამ შემდეგ დღეს თქვენი ცხოვრების საუკეთესო რეპორტაჟი მოამზადოთ ადამიანზე, რომელიც გენდოთ და საკუთარ ცხოვრებაში დაგიშვათ. ასე პრობლემას უფრო სიღრმისეულად აჩვენებთ და ღირსებას არ შეულახავთ ადამიანს, რომელიც, დიდი ალბათობით ამას ისედაც ხშირად განიცდის. უბრალოდ, თავიდანვე განუმარტეთ რომ ჟურნალისტი ხართ და ამბავი გაინტერესებთ. უმჯობესია უარის მიღება და სხვა რესპონდენტის მოძებნა, ვიდრე თანხმობის გარეშე გადაღებული ერთი ფოტო, რომელიც სტერეოტიპების გაღრმავებას მოემსახურება.

საფრთხის შემცველი გადაღება და ანონიმურობა

არცერთი ფოტო არ ღირს იმად რომ ვინმეს სიცოცხლე ან ჯანმრთელობა შეეწიროს. თუ ადამიანის იდენტიფიცირება მას საფრთხეს შეუქმნის, ფოტოს გამოქვეყნებაზე ლაპარაკიც ზედმეტია.

წარმოიდგინეთ, ინტერვიუს წერთ ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენელთან, ქსენოფობიის პრობლეის შესახებ, როდესაც, წინა დღეს ქალაქში სიძულვილის ჯგუფები ძალადობდნენ. როგორ ფიქრობთ, რამდენად უსაფრთხო იქნება თქვენი გმირის საჯაროდ გამოჩენა ასეთ გარემოში? ზოგჯერ ადამიანი შეიძლება თავადაც ვერ აცნობიერებდეს, რა საფრთხეში იგდებს თავს. ზედმეტი არ იქნება შეახსენოთ, სად და როდის განთავსდება მასალა და რამდენი ადამიანი ნახავს მას.

საფრთხის შემცველ გარემოში ან მძიმე ცხოვრებისეული გამოცდილების შემდეგ, რესპონდენტი დიდი ალბათობით, ანონიმურობას მოგთხოვთ. ფოტოს გადაღება ამ პირობებშიც შესაძლებელია; არსებობს უამრავი ტექნიკური ხერხი - გმირის სინათლის წყაროს საპირისპიროდ, ან ჩრდილში დაყენება, მისი ოთახის, პირადი ნივთების, ჩანაწერების გადაღება. შესთავაზეთ ადამიანს სხვადასხვა ვარიანტი, აჩვენეთ უკვე გადაღებული ფოტო და ერთად იმსჯელეთ, რამდენად შესაძლებელია აქედან ვინაობის დადგენა - შესაძლოა აზრი შეიცვალოს. მოთხოვნის შემთხვევაში ფოტოს უბრალოდ წაშლით.

ყველაზე მნიშვნელოვანი მაინც სიტუაციის სწორად შეფასებაა

ყველა წესის გათვალისწინება ყოველთვის შეუძლებელია. ხანდახან მოვლენები ისე ვითარდება, რომ გადაწყვეტილებას ინსტინქტურად იღებ და შედეგად ხელში გაქვს ფოტო, რომელიც არაეთიკურია, მაგრამ მნიშნველოვანი შინაარსის მატარებელია. ამიტომ ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში ფოტოგრაფს და რედაქტორს მსჯელობა უწევთ, რა გადაწონის ამ შემთხვევაში და რა შედეგი მოყვება გამოქვეყნებას.

ფოტოგრაფის პასუხისმგებლობაა, ამბავი სრულად გადმოსცეს, მაგრამ, ამავდროულად, არ დაჩაგროს ის, ვინც უკვე დაზარალებულია. ფოტო ამბის თხრობის საშუალება უნდა იყოს და არა ადამიანის გრძნობებითა და ემოციებით მანიპულირების.