როგორი უნდა იყოს საზოგადოებრივი მაუწყებლის დაფინანსების წესი, ან საერთოდ უნდა აფინანსებდეს თუ არა მას ხალხი? - ამ საკითხთან დაკავშირებით არა მხოლოდ საქართველოში, არამედ ევროპაშიც არის აზრთა სხვადასხვაობა.

4 მარტს შვეიცარიაში საზოგადოებრივი მაუწყებლის დაფინანსებისთვის არსებული სავალდებულო მოსაკრებლის გაუქმების შესახებ რეფერენდუმი ჩატარდება. იმ შემთხვევაში, თუ მოსახლეობის უმრავლესობა ინიციატივას მხარს დაუჭერს, შვეიცარია გახდება პირველი ქვეყანა ევროპაში, რომელიც საზოგადოებრივი მაუწყებლის ინსტიტუტს გააუქმებს. პარალელურად საქართველოში, საკანონმდებლო ცვლილებებით, საზოგადოებრივ მაუწყებელს ბიუჯეტიდან მიღებულ თანხასთან ერთად კომერციული შემოსავლების მიღების შესაძლებლობა ეზრდება.

როგორ ინარჩუნებენ ევროპის საზოგადოებრივი მაუწყებლები დამოუკიდებლობას ეკონომიკური და პოლიტიკური გავლენებისგან? როგორია დაფინანსების მოდელები ქვეყნების მიხედვით? გთავაზობთ რამდენიმე ქვეყნის საზოგადოებრივი მაუწყებლის დაფინანსების სტრუქტურის მიმოხილვას.




British Broadcasting Corporation (BBC) - ბრიტანეთის საზოგადოებრივი მაუწყებელი მსოფლიოს ყველაზე ძველი ნაციონალური სამაუწყებლო კომპანიაა. ის 1922 წელს, ლონდონში დაფუძნდა, დღეს კი მსოფლიოს უდიდესი მაუწყებელია.

BBC მოქმედებს Royal Charter-ის (სამეფო ქარტია) მიხედვით. მოქმედი ქარტია ძალაში 2017 წლის პირველ იანვარს შევიდა და 2026 წელს გაუვა ვადა. სწორედ ეს დოკუმენტი განსაზღვრავს მაუწყებლის მიზნებს და უზრუნველყოფს BBC-ის სტაბილურობასა და დამოუკიდებლობას პარლამენტისა და მთავრობისგან.

2017 წელს, BBC-ის საერთო შემოსავალმა 4,9 მილიარდ ფუნტ სტერლინგზე მეტი შეადგინა. დაფინანსების უდიდესი ნაწილი, 3,7 მილიარდ ფუნტზე მეტი სამომხმარებლო გადასახადზე მოდის. ბრიტანელები BBC-ის ლიცენზირებული ყურებისთვის თვეში £147 იხდიან.

რეკლამის განთავსება დასაშვებია მხოლოდ BBC Worldwide-ზე, რომელიც BBC-ის შვილობილი კომერციული არხია. 2017 წელს, აქედან მიღებული კომერციული შემოსავალი 1,1 მილიარდი იყო. Royal Charter BBC-ის ავალდებულებს, კომერციული შემოსავალი საზოგადოებრივი სერვისების გაუმჯობესებაზე მიმართოს. მაგალითად, გასული შვიდი წლის განმავლობაში, კომპანიამ BBC Worldwide ბრიტანეთის შემოქმედებითი ინდუსტრიის განვითარებაში 1 მილიარდი ფუნტის ინვესტიცია ჩადო.


Yleisradio Oy (Yle) - ფინეთის საზოგადოებრივი მაუწყებელია, რომელიც 1926 წელს დაფუძნდა. კომპანიის 99,98% ფინეთის სახელმწიფო საკუთრებაა. Yle აერთიანებს 4 ნაციონალურ მაუწყებელსა და 6 რადიოს. ასევე, 24 რეგიონალურ რადიო სადგურს. 2016 წელს მაუწყებლის ბიუჯეტი 508 მილიონი ევრო იყო.

2013 წელს, საზოგადოებრივი მაუწყებლის მეტი დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფის გამო, მისი დაფინანსების მოდელი შეიცვალა და მას შემდეგ Yle-ს ფინეთის მოქალაქეები და კომპანიები სპეციალური დამატებითი გადასახადით აფინანსებენ. კერძო პირები მაუწყებელს საკუთარი შემოსავლის 0,68 პროცენტს უხდიან, კომპანიები - 0,35 პროცენტს.

გადასახადს იხდის ყველა სრულწლოვანი, რომლის შემოსავალიც წელიწადში 10 300 ევროს აჭარბებს. არასრულწლოვნები და დაბალი შემოსავლის მქონე ადამიანები გადასახადს არ იხდიან. Yle-ს გადასახადი გროვდება ფონდში, რომელიც სახელმწიფო ბიუჯეტის ნაწილი არაა. სრული თანხის 10% პროცენტი კი იქვითება.

ფინეთის კანონმდებლობა ქვეყნის საზოგადოებრივ მაუწყებელს რეკლამის განთავსებას ყველა პლატფორმაზე უკრძალავს. მაუწყებელს ეკრძალება დასპონსორებული გადაცემების გაშვებაც.

2017 წელს თავად მაუწყებლის მიერ ჩატარებული საზოგადოებრივი აზრის კვლევის მიხედვით, ფინეთის მოსახლეობის 74% მიიჩნევს, რომ Yle-ის კონტენტი და სერვისები გადასახადს ამართლებს.

ARD - გერმანიაში საზოგადოებრივი მაუწყებლების კონსორციუმი რეგიონალური მაუწყებლების გაერთიანებაა, რომელიც 1950 წელს დასავლეთ გერმანიაში დაფუძნდა. კომპანია აერთიანებს 9 დამოუკიდებელ რეგიონალურ და მეათე საერთაშორისო მაუწყებელს Deutsche Welle (DW). 2016 წელს ARD-ის საერთო ბიუჯეტმა 6,5 მილიარდ ევროზე მეტი იყო.

ARD-ის ბიუჯეტის უდიდესი ნაწილი, 85% სამომხმარებლო გადასახადზე მოდის, რომლის გადახდაც ევალება თითოეულ ოჯახს, კომპანიასა და სახელმწიფო უწყებასაც კი. სამომხმარებლო გადასახადი უზრუნველყოფს ARD-ისა და მისი გადაცემების დამოუკიდებლობას პოლიტიკური და კომერციული გავლენებისგან.

თუ ფინეთის მოქალაქეები საზოგადოებრივ მაუწყებელს თანხას ინდივიდუალურად უხდიან, გერმანიაში 2013 წლიდან ARD-ის მომხარებლებისთვის ასეთი წესი მოქმედებს: ერთი ბინა - ერთი გადასახადი. არ აქვს მნიშვნელობა რამდენი ადამიანი ცხოვრობს ერთ ბინაში და რამდენ მოწყობილობას მოიხმარენ ისინი.ამჟამად ეს გადასახადი ერთ ბინაზე 17,50 ევროს შეადგენს.

რეკლამა მაუწყებლის შემოსავლის მხოლოდ მცირე ნაწილს შეადგენს. ამჟამად, რეკლამა რადიოს საეთერო დროის მხოლოდ 0,8%-ს და ტელევიზიის საეთერო დროის 1,1%-ს იკავებს. რეკლამის გაშვება დაუშვებელია საღამოს 8 საათის შემდეგ, ასევე, კვრაობით და დღესასწაულებზე.


Eesti Rahvusringhääling (ERR) - ესტონეთის საზოგადოებრივი მაუწყებელი სახელმწიფო ბიუჯეტით დაფინანსებული ტელე-რადიო ორგანიზაციაა, რომელიც 2007 წლის პირველ ივნისს დაფუძნდა. ის აერთიანებს 5 რეგიონალურ რადიოსა და ორ ტელევიზიას.

ERR შემოსავლის უდიდეს ნაწილს, დაახლოებით 91 პროცენტს სახელმწიფო ბიუჯეტიდან იღებს. სახელმწიფო ბიუჯეტის დამტკიცებიდან არაუგვიანეს ორი კვირის განმავლობაში, ERR-ის მენეჯმენტმა უნდა მოამზადოს საბიუჯეტო დოკუმენტი, რომელშიც გაწერილი იქნება შემოსავლები, ხარჯები და ტრანზაქციები მომდევნო ერთი წლის განმავლობაში. ესტონეთის საზოგადოებრივი მაუწყებლის შესახებ კანონის მიხედვით, ბიუჯეტის პროექტი უნდა დაამტკიცოს მაუწყებლის მარეგულირებელმა საბჭომ - Eesti Ringhäälingunõukogu (RHN).

ესტონეთის კანონმდებლობა საზოგადოებრივი მაუწყებლის ეთერში რეკლამის განთავსებას კრძალავს. ამასთან, RHN-მა შესაძლოა, გამონაკლისის სახით, დაუშვას სარეკლამო ან დასპონსორებული მასალის გადაცემა თუ:

ის დაკავშირებულია საერთაშორისო მსხვილი ღონისძიების გაშუქების უფლებასთან ევროპის მაუწყებელთა გაერთიანების (EBU) გზით;

ის დაკავშირებულია მაღალი საზოგადოებრივი ინტერესის კულტურული ან სპორტული ღონისძიების გაშუქების უფლებასთან. ამასთან, აღნიშნული მასალის გაშვების დროს უნდა დასახელდეს სპონსორთა სახელები ყოველგვარი მუსიკალური ფონის, ლოგოსა თუ სავაჭრო ნიშნის გარეშე.


Raidió Teilifís Éireann (RTÉ) - ირლანდიის საზოგადოებრივი მაუწყებელი ნაწილობრივ სახელმწიფო კომპანიაა. RTÉ-მ მაუწყებლობა 1926 წლის პირველ იანვარს დაიწყო. 2016 წლის ბოლოს აქ 1 984 ადამიანი მუშაობდა.

RTÉ ორგვარი სახის დაფინანსებას იღებს. 2016 წელს მაუწყებელს 337 მილიონ დოლარზე მეტი შემოსავალი ჰქონდა. აქედან 179 მილიონზე მეტი სამომხმარებლო გადასახადი იყო, კომერციულმა შემოსავლებმა კი 158 მილიონ დოლარზე მეტი შეადგინა.

ყოველ ოჯახს, ბიზნესსა თუ სახელმწიფო ინსტიტუტს, რომელიც სეტ ტოპ ბოქსს იყენებს თვეში 160 ევროს ოდენობის სამომხმარებლო გადასახადის გადახდა ეკისრება. ირლანდიაში ოჯახების 92% მოიხმარს სატელევიზიო პროდუქტს. თუ მომხარებელი გადასახადს არ იხდის, ის შესაძლოა დაჯარიმდეს 1 000 ევროთი. ამასთან, გადასახადისგან თავის არიდების მაჩვენებელი ირლანდიაში 14%-ია, რაც ევროპის სხვა ქვეყნებთან შედარებით მაღალია.

RTÉ კომერციულ საქმიანობას იმით ხსნის, რომ საზოგადოებრივი სერვისებისთვის სამომხმარებლო გადასახადიდან შემოსული თანხა არ ჰყოფნის.



საქართველოს საზოგადოებრივი მაუწყებელი (GPB) ნაციონალური ტელე-რადიომაუწყებლობის კომპანიაა, რომელიც 1925 წელს დაფუძნდა, 2004 წლიდან მას სახელმწიფო ტელევიზის სტატუსი შეეცვალა და საზოგადოებრივ მაუწყებლად გადაკეთდა.

მაუწყებლისთვის გამოყოფილი თანხა მთლიან შიდა პროდუქტზეა მიბმული და ყოველწლიურად არ უნდა იყოს წინა წლის მშპს 0,14%-ზე ნაკლები. 2017 წელს მაუწყებელი ბიუჯეტიდან 39,471,426 ლარით დაფინანსდა, კომერციულმა შემოსავალმა (სპონსორობა) 848,137 ლარი შეადგინა. ხოლო ტექმომსახურებისა და სხვა ტიპის არასამაუწყებლო შემოსავალი 2, 002, 772 ლარი იყო.

2018 წლის 21 თებერვალს პარლამენტმა პრეზიდენტის ვეტო დაძლია იმ კანონპროექტზე, რომლის მიხედვითაც, საზოგადოებრივ მაუწყებელს იმაზე მეტი კომერციული რეკლამის მოზიდვა და განთავსება შეეძლება, ვიდრე ცვლილებებამდე შეეძლო. მაუწყებლობის შესახებ კანონს ასევე ემატება რეგულაცია, რომლის თანახმადაც დასაშვები ხდება გასართობი გადაცემებისა და სერიალების სპონსორობაც.

კანონში ცვლილებებს არასამთავრობო ორგანიზაციების ნაწილის მხრიდან კრიტიკა მოჰყვა. მაგალითად, რეკლამის ნაწილთან დაკავშირებით, “საერთაშორისო გამჭვირვალობის” მიერ გავრცელებულ განცხადებაში აღნიშნულია: “საზოგადოებრივი მაუწყებლის ბიუჯეტში სასპონსორო და კომერციული რეკლამისგან მიღებული შემოსავლის მნიშვნელოვნად ზრდამ, შესაძლოა მაუწყებელს შეუზღუდოს თავისუფლება აღნიშნულ კომერციულ ჯგუფებთან დაკავშირებით კრიტიკული და საგამოძიებო შინაარსის წარმოებისას”.

თორნიკე მანდარია