ანა სიხაშვილი თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სოციალურ და პოლიტიკურ მეცნიერებათა ფაკულტეტის სტუდენტი, ახალგაზრდა ევროპელი ელჩი და აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტის „მომავალ ლიდერთა გაცვლითი პროგრამის“ (FLEX) კურსდამთავრებულია.

ის აქტიურად მუშაობს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ადამიანების გაძლიერების პროექტებზე და თავის მაგალითზე გვიყვება იმ პრობლემების შესახებ, რომლებსაც უსინათლო, მცირემხედველი და განსაკუთრებული საჭიროებების მქონე სხვა ადამიანები ყოველდღიურად აწყდებიან.

ირმა კურტანიძე: რამდენად ადაპტირებული და ხელმისაწვდომია მედია უსინათლო ადამიანებისთვის?

ანა სიხაშვილი: რთულია კონკრეტულად თქმა - ინდივიდუალურ შემთხვევებზეა დამოკიდებული. ტელევიზია ტექნიკურად ხანდახან ხელმისაწვდომი არ არის ხოლმე, მაგალითად, როდესაც ამბობენ, რომ შეხედეთ ეკრანს, რომელზეც ნომერი გამოჩნდება -  შეუძლებელია ეკრანზე წავიკითხო ნომერი, რომელიც მაგალითად, ინტერაქტივის ან ანგარიშის ნომერია. მართალია, არსებობს ამომცნობი პროგრამები თუმცა ესენი უცხო ენოვანია. ქართულ ენაზე კი არ გვაქვს ისეთი აპლიკაციები, რომლებიც დამეხმარებიან, მაგალითად, ეკრანზე გამოსახული ნომრის წაკითხვაში.

რაც შეეხება ჟურნალ-გაზეთებს, მახსოვს სკოლაში ბრაილის შრიფტით მოჰქონდათ ხოლმე რამდენიმე გაზეთი. თუმცა, ასეთი ბევრი არ არის. ვფიქრობ, ნებისმიერ ადამიანს უნდა ჰქონდეს არჩევანის საშუალება. ჩემი აზრით, ბრაილის შრიფტით რამდენიმე ეგზემპლარად ყველა შემთხვევაში უნდა იბეჭდებოდეს, იმის მიუხედავად, თუ რამდენად მოთხოვნადია.

მე პირადად ბრაილის შრიფტს დიდი ხანია აღარ მოვიხმარ. ტექნოლოგიებზე გადავერთე, მაგრამ ამ შემთხვევაშიც ვერ ვკითხულობ დასკანერებულ დოკუმენტს, ვკითხულობ მხოლოდ ტექსტურს. 

ჩემი ინფორმაციის წყარო ონლაინ მედიაა, მაგრამ აქაც ზოგი ვებგვერდი ადაპტირებულია, ზოგი არა. ინტერფეისს დიდი მნიშვნელობა აქვს, ვიცი, რომ არის ვებგვერდები, რომლებიც პროგრამულად არ არის ადაპტირებული უსინათლო ადამიანებისთვის. არის შემთხვევები როდესაც თუ ბევრი არ ვიწვალე ვერ ვიგნებ გზას და ვერ შევდივარ ვებგვერდზე. ყოფილა ისეთი შემთხვევაც, როცა ვებგვერდზე გადავსულვარ, მაგრამ ტექსტი ვეღარ წამიკითხავს.

ონლაინ მედიას აქტიურად ვეცნობი, თუმცა ეს იმიტომ, რომ ტექნოლოგიურად აბსოლუტურად აღჭურვილი ვარ, მაგრამ შუახნის უსინათლო ადამიანი, რომელსაც შეიძლება არ ჰქონდეს ისეთი სმარტფონი, რომ ინტერნეტში შევიდეს და წაიკითხოს, ონლაინ მედიას ვერ გაეცნობა. ჟურნალ-გაზეთებშიც, რაც იბეჭდება ან შემდეგ ონლაინ თავსდება, ვერ გაეცნობიან თუ ვინმე არ წაუკითხავს. შესაბამისად, მხოლოდ ტელევიზიაზე არიან დამოკიდებული.

ირმა კურტანიძე: რამდენად ინტერესდებიან მედიასაშუალებები განსაკუთრებული საჭიროებების მქონე პირების პრობლემების გაშუქებით?  

ანა სიხაშვილი: შშმ პირებს დღეს ბევრი პრობლემა აქვთ: ბარიერია საზოგადოების დამოკიდებულება, პრობლემებია დასაქმების და განათლების კუთხით, არაადაპტირებული გარემო და სხვა.

მედია შესაძლოა ხშირად ინტერესდება, მაგრამ არა პრობლემების გაშუქების, არამედ დრამატიზების კუთხით. შეიძლება შშმ ადამიანებს პოზიტიურ ჭრილში აჩვენებენ ხოლმე, მაგრამ ამით უფრო მეტი სტერეოტიპი ემატება იმას, რაც უკვე არის. მაგალითად, ვიღაც ფორტეპიანოზე უკრავს და გაჩვენებენ, რომ რა მაგარია უსინათლო, რომ ფორტეპიანოზე უკრავს. ეს უნდა იყოს ჩვეულებრივი ამბავი. კარგი იქნება თუ განსხვავებული რიტორიკით გაშუქდება და თუნდაც ჟურნალისტს ხმაში არ იქნება გაკვირვება, იმიტომ, რომ ისინი საზოგადოებრივი აზრის ფორმირებას ახდენენ. ამ დროს სჯობს, მაქსიმალურად ნეიტრალური იყოს და თან გადმოსცეს ინფორმაცია, რომ ეს ადამიანი უკრავს, მაგრამ ამაში საოცარი არაფერია.

ირმა კურტანიძე: კიდევ რა პრობლემებს ხედავთ უსინათლოების შესახებ გასულ სიუჟეტებში?

ანა სიხაშვილი: ჩემთვის მტკივნეულია, როდესაც უსინათლოებზე სიუჟეტებს მძიმე მუსიკას ადებენ. როცა ასეთ მუსიკას იყენებენ, ვფიქრობ, რომ რეიტინგის აწევა უნდათ.

ასევე ხშირია ჟურნალისტების დაბნეულობა ამ თემებზე მუშაობის დროს. მესმის, რომ როდესაც ადამიანი მოდის ჩემთან, ამ დროს კი ერთდროულად ბევრი ადამიანი ვდგავართ, შეიძლება ვერ გათვალოს, რომ თუ სახელით არ მომმართა, ვერ მივხვდები, რომ მე მესაუბრება.

მაგრამ ყველაზე საყურადღებოა ხოლმე, როდესაც ადამიანები, მათ შორის ჟურნალისტები ჩემთან ერთად მყოფ ადამიანს ესაუბრებიან ჩემ მაგივრად. მაგალითად, მახსოვს, სიუჟეტისთვის ფოტოების გადაგზავნა უნდოდათ და დედაჩემს ელაპარაკებოდნენ.

როდესაც ვამჩნევ რომ ჩემ მაგივრად სხვას ელაპარაკებიან მე ვიწყებ ხოლმე პასუხის გაცემას, არ ვაცდი სხვას ლაპარაკს და მერე ხვდებიან ხოლმე, რომ ყურადღება უნდა მომაქციონ. თამხლები ადამიანი არის უბრალოდ გამყოლი. არ აქვს მნიშვნელობა დედა იქნება თუ სხვა.

კიდევ როდესაც ჟურნალისტებს ვესაუბრები, ვცდილობ მაქსიმალურად მეტი ინფორმაცია მივაწოდო, რადგან, როდესაც ამბავს ჰყვებიან ხოლმე შეიძლება ჩემი ნათქვამი არასწორი ინტერპრეტაცით გადმოსცენ. ცოტა ხნის წინ ჩემი აზრით, სასაცილო სიუჟეტი გამოვიდა ჩემ შესახებ, როდესაც თქვეს, თეთრი ხელჯოხის დახმარებით მიაღწია წარმატებასო.

თეთრი ხელჯოხი ძალიან მნიშვნელოვანია ნებისმიერი უსინათლო ადამიანის ცხოვრებაში, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ვისაც თეთრი ხელჯოხი არ აქვს ის შეიძლება არ იყოს წარმატებული. მგონია, რომ თეთრი ხელჯოხი უბრალოდ გვეხმარება, გავხდეთ დამოუკიდებელი ადამიანები.

მგონია, როდესაც მიდიხარ რესპონდენტთან კარგია თუ წინასწარ მინიმალური ინფორმაცია და წარმოდგენა გაქვს შესაბამის თემაზე.

ირმა კურტანიძე: როგორ უწყობს ხელს მედია განსაკუთრებული საჭიროების მქონე პირების სტიგმატიზებას და სტერეოტიპების გაღვივებას საზოგადიებაში? 

ანა სიხაშვილი: მედია ძირითადად უფრო პოზიტიურ დისკრიმინაციას ეწევა. ჩემი დაკვირვებით, ცდილობენ ან ძალიან დადებით ჭრილში წარმოაჩინონ ან შეცოდების ობიექტად “ვაიმე საწყალი” - ასეთი რიტორიკა ისმის ხოლმე. ასეთი გაშუქებით კი ადამიანებს ცნობიერება არ აუმაღლდებათ.

ჟურნალისტებმა უნდა წარმოაჩინონ, რომ ასეთი ადამიანები სულაც არ არიან განსხვავებულები - პირიქით, ჩვეულებრივები არიან. როდესაც ჟურნალისტი ამ საკითხზე საუბრობს თვითონვე გაოგნებული არ უნდა იყოს. როგორც პირობითად, უსინათლო სტუდენტი ისეთივე სტუდენტია, როგორიც ნებისმიერი სხვა, უბრალოდ იქვე შეიძლება ვთქვათ, რომ ალტერნატიულ გზებს იყენებს, იმისთვის, რომ წაიკითხოს, მაგრამ ამაში გასაოცარი არაფერია.

რასაც ჩემი საუბრით სტერეოტიპების დამსხვრევას ვცდილობ, ასეთი სიუჟეტებით ჩემი და ამ მიმართულებით მომუშავე ადამიანების შრომა წყალში იყრება. თუ მე შემიძლია, რომ 15-20 ადამიანს გავაგებინო რაღაც, ჟურნალისტი მილიონობით ადამიანს საწინააღმდეგოს ეუბნება.

სიუჟეტებში ისიც უთქვამთ ხოლმე, რომ უსინათლო ადამიანებს აქვთ კარგი მუსიკალური სმენა ან აქვთ 100%-ზე მეტი სმენა, რაც ასე არ არის. უბრალოდ უსინათლო ადამიანი უფრო მეტად ამახვილებს ყურადღებას. რა დატვირთვაც თვალზე უნდა მოდიოდეს, ის დატვირთვა მე ყურზე მიმაქვს, ამიტომ მესმის რაღაც უფრო მკვეთრად, რადგან ყურადღებას ვამახვილებ.

ზოგადად ძალიან ბევრი სტერეოტიპი, ხშირად, ერთი ადამიანიდან გამომდინარე მოდის ხოლმე.  ამაში მედია დიდ როლს თამაშობს, როდესაც ვინმეზე სიუჟეტს გააკეთებენ, ისე წარმოაჩენენ ყველაფერს, თითქოს, ყველა უსინათლო ადამიანი ერთნაირია.

ირმა კურტანიძე: ხშირად გვესმის ტერმინი, „შეზღუდული უნარები“ - რა უნდა დავუპირისპიროთ ამას?

ანა სიხაშვილი: ზოგჯერ ადამიანები შესაძლებლობას აღიქვამენ, როგორც უნარს. მაგალითად, ჰგონიათ, რომ შესაძლებლობა გულისხმობს უსინათლოობას და არა მაგალითად იმას, რომ მე არ მაქვს შესაძლებლობა დავსაქმდე იმიტომ, რომ გარემო არ არის ადაპტირებული. კარგი იქნებოდა თუ მედია მაქსიმალურად ეცდებოდა წარმოაჩინოს არაადაპტირებული გარემო და არა ის, რომ მე ვერ ვხედავ და პრობლემა ამაშია. სახელმწიფო არ მიქმნის პირობებს, რომ, მაგალითად, დავსაქმდე.

მნიშვნელოვანია ყურადღება გამახვილდეს სახელმწიფოს ვალდებულებებზე შშმ პირების უფლებების უზრუნველყოფის კუთხით. მალჩინოსნებამდე უნდა მივიდეს ხმა, რომ ჩემთვის სერვისები არ არსებობს და ამაზე პროტესტი გაუჩნდეს თვითონ შშმ პირსაც, რადგან ყველამ არ იცის როგორ დაიცვას საკუთარი უფლებები. როდესაც ის გაეცნობა ასეთ ჟურნალისტურ მასალას მიხვდება, რომ თურმე იმ დღეს რაღაც რომ არ გააკეთებინეს, ან ვერ გააკეთა, ეს სახელმწიფოს პრობლემაა და, შეუძლია ეს გააპროტესტოს.

მეორე მხრივ, ეს გამოიწვევს საზოგადოების მხარდაჭერას შშმ პირების მიმართ. ამ მხრივაც ძალიან დიდი პრობლემაა, ადამიანები თუ შშმ პირები არ არიან ან ამ მიმართულებით არ მუშაობენ, როგოც წესი, არ ინტერესდებიან ხოლმე და აქაც მედიის როლი ძალიან დიდი იქნებოდა. მედია სახელმწიფო ვალდებულებებზე ხშირად რომ საუბრობდეს, სახელმწიფო უფრო მეტად იმოქმედებს.

ირმა კურტანიძე: რატომაა მნიშვნელოვანი ჟურნალისტებმა სწორი ტერმინოლოგია გამოიყენონ განსაკუთრებული საჭიროებების მქონე პირების მოხსენიებისას ?

ანა სიხაშვილი: საზოგადოებაში არაკორექტული ტერმინები შშმ პირების მიმართ ძალიან ფესვგადგმულია, მაგალითად „ბრმა“, „ინვალიდი“, „ხეიბარი“ და როდესაც ჟურნალისტი ბევრჯერ გაიმეროებს, რომ სწორია „უსინათლო“, „ შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე“ და არა „უნარშეზღუდული“, მაყურებელიც, უფრო იოლად დაიმახსოვრებს ამას. საზოგადოების ერთი წევრი მაინც მიხვდება, რომ არასწორად იყენებს ტერმინებს და გამოასწორებს.

მახსოვს, ერთ-ერთ ინტელექტუალურ გადაცემაში წამყვანმა წიგნის ერთ-ერთი პერსონაჟზე თქვა, “ბრმა იყოო”. ვიღაცას ხომ ძალიან ეწყინა, ხალხმაც ხომ გაიგო, რომ ავტორიტეტულმა ადამიანმა ასეთი რაღაც თქვა და, [ჩათვალა, რომ] ესე იგი, ამის თქმას არა უშავს. 

თუმცა, ბოლო დროს, რაც ტერმინოლოგიაზე გამახვილდა ყურადღება, მაქსიმალურად ცდილობენ წინასწარ გაიგონ რა არის სწორი. მაგრამ ჟურნლისტები მაინც იძაბებიან ხოლმე, რომ შეცდომა არ დაუშვან - თითქოს ეშინიათ. ეს შიში და დაძაბულობაც შემდეგ გადაიზრდება არამხოლოდ არასწორ ტერმინოლოგიაში, არამედ ყველაფერზე დაძაბულები არიან და საერთოდ რომ გელაპარაკებიან ამისაც ეშინიათ.

ირმა კურტანიძე: რა არის გამოსავალი - რა უნდა გაითვალისწინოს ჟურნალისტმა, როდესაც განსაკუთრებული საჭიროების მქონე პირთან მუშაობს?

ანა სიხაშვილი: როდესაც ჟურნალისტი შშმ პირთან მიდის ჩაწერაზე საფუძვლიანად უნდა გაერკვიოს რას აკეთებს, რადგან ძალიან დიდ პასუხისმგებლობას იღებს და უნდა იაზრებდეს ამას.

მედიის როლი ძალიან მნიშვნელოვანია საზოგადოებრივი აზრის ფორმირებისაში. შშმ პირების ნაწილი იმიტომ არ გადის გარეთ, რომ საზოგადოების დამოკიდებულების ეშინია, ან გარემო არ არის ადაპტირებული და სხვ. მედია რომ საზოგადოებას ინფორმაციას სწორად აწვდიდეს, შშმ პირს პირობები შეუმსუბუქდებოდა და აღარ გაუჭირდებოდა გარეთ გასვლა. თუ საზოგადოებაში დამკვიდრდება აზრი, რომ შშმ პირები საზოგადოების სრულფასოვანი წევრები არიან, უკვე ხალხი მოსთხოვდა მათ მიერ დაქირავებულ ხელისუფლებას რომ ამ ადამიანებს შეექმნათ ღირსეული პირობები.