მარიამ ცარელაშვილი, „საზოგადოებრივი მაუწყებლის პირველი არხის“ ყოფილი ჟურნალისტი, „მედიაჩეკერთან“ ინტერვიუში ტელევიზიაში მუშაობის გამოცდილებასა და ორი სხვადასხვა ხელისუფლების დროს ცენზურის შემთხვევებზე საუბრობს. მარიამი ამჟამად ამერიკაში ცხოვრობს.

მარიამ, როდის და როგორ დაიწყე „საზოგადოებრივ მაუწყებელზე“ მუშაობა?

- პირველი ტელევიზია, სადაც მივედი „რუსთავი 2“ იყო. რუსთავიდან ვარ და ვიდრე ეს ტელეკომპანია ამ ქალაქიდან მაუწყებლობდა, ტელევიზიაში, ბავშვობაში, მამას დავყვებოდი. მაშინდელ „რუსთავი 2“-ში მას გადაცემა ჰქონდა. ამიტომ არც მახსოვს, როდის გადავწყვიტე ჟურნალისტობა.

ეს არხი, ნიკა ტაბატაძისა [დირექტორი] და ეკა ხოფერიას [საინფორმაციო სამსახურის უფროსი] პერიოდში დამწყები ჟურნალისტებისთვის საოცნებო ადგილი იყო. მაშინდელ „კურიერში“ იმაზე მეტს ისწავლიდი, ვიდრე უნივერსიტეტში, ამიტომ გამიმართლა, რომ იქ მოვხვდი. მიუხედავად იმისა, რომ პრაქტიკანტი ვიყავი, სიუჟეტებს „კურიერისა“ და „პოსტ სკრიპტუმისთვის“ მაინც ვამზადებდი. 

იმ პერიოდს დაემთხვა „პირველი არხის“ საზოგადოებრივ მაუწყებლად გარდაქმნაც. თითქოს განსხვავებული ნიშაც დაიკავა. აქცენტი ისეთ თემებზე კეთდებოდა, რომლებიც ყველაზე მეტად მაინტერესებდა. მათ შორის იყო ეთნიკური თუ რელიგიური უმცირესობების პრობლემები. მაშინ პირდაპირ მივედი მაუწყებლის იმ დროინდელ დირექტორთან, თამარ კინწურაშვილთან (რომელთანაც მანამდე ინტერვიუ მქონდა ჩაწერილი) და ვუთხარი, რომ „საზოგადოებრივ მაუწყებელში“ მუშაობა მინდოდა. ასე გავხდი „მოამბის“ ჟურნალისტი. მას შემდეგ ტელევიზია არ შემიცვლია. 2018 წელს ამერიკის შეერთებულ შტატებში წამოსვლის შემდეგაც, რამდენიმე წელი ისევ „საზოგადოებრივი მაუწყებლისთვის“ ვამზადებდი სიუჟეტებს. ბოლოს უკვე, როდესაც საქართველოში პოლიტიკური მდგომარეობა დაიძაბა და გაჩნდა ევროატლანტიკური კურსიდან გადახვევის ნიშნები, ამერიკიდან სიუჟეტები არხს, რა თქმა უნდა, აღარ აინტერესებდა. მახსოვს, ბოლო გადაღება, რომელიც რამდენიმე შტატს მოიცავდა, ბოლო მომენტში გამიუქმეს. 2021 წელს უკვე კონტრაქტის გაუქმება გადაწყვიტეს და შემომთავაზეს, განცხადება თავად დამეწერა. რა თქმა უნდა, დავწერე. საქართველოს დატოვების შემდეგ, თავს ისედაც ტელევიზიიდან წამოსულად მივიჩნევდი და აქ ვცდილობდი დამკვიდრებას.

„საზოგადოებრივ მაუწყებელზე“ მუშაობის გამოცდილება ორი სხვადასხვა ხელისუფლების დროს გაქვთ. რა მსგავსებას და განსხვავებას ხედავთ მათი მხრიდან ტელევიზიაზე გავლენის მოხდენის მცდელობისას?

- ჩემი დაკვირვებით და პირადი გამოცდილებით, [ბიძინა] ივანიშვილის რეჟიმმა „საზოგადოებრივი მაუწყებელი“ ისევე ჩაიგდო ხელში, როგორც წინა ხელისუფლებამ და ორივე შემთხვევაში, ეს თავად ტელევიზიამ დაუშვა. ცენზურა მაინც ჟურნალისტებზე გადის, ამიტომ სწორედ მათზეა დამოკიდებული, რამდენად მისცემენ კონტროლის საშუალებას.

ცხადია, წინა ხელისუფების დროსაც იყო კონტროლი. მიუხედავად იმისა, რომ მე პოლიტიკურ თემებზე არ ვმუშაობდი, ცენზურა მეც შემეხო. ერთ ფაქტს გავიხსენებ. მაშინ საინფორმაციო სამსახურის უფროსი ხათუნა ბერძენიშვილი იყო. მოულოდნელად სააკაშვილის მორიგი ღონისძიება დაიგეგმა, ნიუსრუმში თავისუფალი არავინ იყო და ამიტომ მე გამიშვეს. წავედი, გადავიღე და მოვამზადე მშრალი, ფაქტებზე დამყარებული სიუჟეტი. ტექსტი გადამოწმების დროს გადამიკეთეს, რაც არ მომეწონა. ჩასწორებული ვარიანტი კი წავიღე ხმის ჩასაწერად, მაგრამ მაინც ჩემი ვერსია დავტოვე და ის დავამონტაჟე. ეთერშიც ეს ვერსია გავიდა. ხათუნა ბერძენიშვილმა კაბინეტში დამიბარა. მეგონა, დავისჯებოდი, ან სამსახურს დავკარგავდი, მაგრამ მისი საუბრიდან ისეთი განცდა დამეუფლა, რომ თითქოს, ჩემი ეს პრინციპული გადაწყვეტილება მოეწონა. სამაგიეროდ, მას შემდეგ ჩემთვის მსგავსი სიუჟეტის მომზადება აღარავის დაუვალებია. 

დაკვეთის შემსრულებელი ჟურნალისტების სიმცირეს ეს არხი არასდროს უჩიოდა. მაგალითად, ლიკა ხურციძე. მას პრინციპში, მითითებაც არც სჭირდებოდა, რა გაეკეთებინა. პროდიუსერებს აქეთ აკვირვებდა. მახსოვს, რამდენიმე ჟურნალისტს გვრცხვენოდა კიდეც ეთერში მისი პროპაგანდისტული ტექსტების გამო. მე რომ ამერიკაში წამოვედი, ლიკა ისევ „მოამბეში“ იყო და კომპიუტერის გვერდით ახლა უკვე ბიძინა ივანიშვილის ფოტო ედო. არ ვამეტებ, მართლა ასე იყო, კომპიუტერთან ედო ივანიშვილის ფოტო. 

ასევე იყო ნინო თოლორდავა, „მოამბის“ წამყვანი. სამუშაო კომპიუტერთან პატარა მონიტორი ჰქონდა, რომელზეც სააკაშვილის გამოჩენისთანავე ლამის ეკრანს კოცნიდა. უკვე ბოლო მომენტში კი განცხადებები გააკეთა, ხათუნა ბერძენიშვილის მხრიდან ჩემზე ზეწოლა იყოო და „ოცნების“ ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ თავდაცვის სამინისტროშიც კი დააწყებინეს მუშაობა. შემდეგ ისევ ტელევიზიაში, ოღონდ ამჯერად „იმედზე“ დაბრუნდა. ეს ერთეული შემთხვევა არ არის. სამწუხაროდ, საკმაოდ ბევრი ჟურნალისტი გადანაწილდა სამინისტროებში, ძირითადად პრესსამსახურებში. ახლა არა თუ დისკომფორტი არ აქვთ, იმ უსამართლობაზე რაც ქვეყანაში ხდება და რაზეც ერთ დროს სიუჟეტებსაც კი აკეთებდნენ, არამედ ისევ ოლიგარქის ამ ძალადობრივი რეჟიმის სამსახურში რჩებიან, რომელიც მათ ყოფილ კოლეგებსა და მეგობრებს პირდაპირი ჩართვის დროს სასიკვდილოდ იმეტებს. 

რა და როგორ შეიცვალა „ქართული ოცნების“ ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ?

- 2012 წელს, როდესაც ხელისუფლება შეიცვალა, „საზოგადოებრივი მაუწყებლის“ დირექტორად მალე გიორგი ბარათაშვილი დაინიშნა, გარკვეული პერიოდი ნამდვილად იყო თავისუფლება, არავინ ერეოდა, კრიტიკულ სიუჟეტებსაც ვამზადებდით… მაგრამ, როდესაც ვასილ მაღლაფერიძე მოვიდა, ივანიშვილმა საკუთარი ტელეკომპანია - GDS დახურა და იქიდან ჩვენთან „დესანტი გადმოსხა“, ყველაფერი რადიკალურად შეიცვალა. მახსოვს, მანამდე გიორგი გვიმრაძე სულ გვეუბნებოდა, რომ საკმარისი ფული არ იყო, ჯერ ხელფასებს ვერ მოგვიმატებდნენ და ამ საუბრების ფონზე GDS-ის მთელი კოლექტივი გადმოიყვანეს, რომელთაც, როგორც ვიცოდით, ორმაგი ხელფასი დაუნიშნეს. 

GDS-დან გადმოსული ჯგუფი მენეჯმენტშიც გადანაწილდა. შეიქმნა ე.წ. „სუპერდესკი“, რომელშიც იყვნენ ია ანთაძე, ეკა შონია და სხვები. ძალიან მოკლე ხანში ჩვენი საინფორმაციო გამოშვება მთავრობის პრესცენტრად იქცა. სიუჟეტებში პრეს-რელიზები პირდაპირ გადმოჰქონდათ. ყველაფერი ის, რის გამოც ჩემთვის „საზოგადოებრივი მაუწყებლის“ იდეა ძალიან მნიშვნელოვანი იყო, თითქოს უცებ გაქრა. მე მაინც ვახერხებდი და კრიტიკული სიუჟეტებიც მქონდა, თუმცა მთავრობის საპიარო სიუჟეტების შემდეგ უშვებდნენ და ისედაც დაბალი რეიტინგის პირობებში, ცხადია, აღარავინ ნახავდა. მაყურებლის ნდობას ისევ კარგავდა არხი. 

როგორი იყო ია ანთაძის როლი ამ პროცესებში?

- რაც დღეს „პირველ არხზე“ ხდება, ამაში ია ანთაძეს უზარმაზარი წვლილი აქვს შეტანილი. ჩარევის მცდელობა პირადად მასაც ჰქონია. მაგალითად, ერთხელ სტრასბურგის სასამართლოს სტატისტიკაზე გავაკეთე სიუჟეტი, სადაც მთელი დინამიკა ჩანდა, 1999 წლიდან, როცა ქვეყანა ევროკონვენციას მიუერთდა, დღემდე როგორ აგებდა სახელმწიფო დავებს საკუთარ მოქალაქეებთან. რეპორტაჟის ბოლოს ვამბობდი, რომ ვერც „ქართული ოცნების“ ხელისუფლების პირობებში იპოვეს დაზარალებულებმა სამართალი. ეს სიუჟეტი „სუპერდესკზე“ რომ შევიტანე, ია ანთაძემ მისაყვედურა, სიუჟეტში რატომ არ ჩანს, ბიძინა ივანიშვილმა რამდენი რამე გააკეთა და შეცვალა ციხეებში პატიმრებისთვისო. ნინო თარგმაძე იყო მაშინ „მოამბის“ პროდიუსერი, რომელიც გვერდში დამიდგა და კრიტიკული სიუჟეტი მაინც გავიტანე. ნინოს სიჩუმე დღეს ძალიან მიკვირს, რადგან მან ზუსტად იცის, რას აკეთებს და რატომ. 

კიდევ ერთ შემთხვევას გავიხსენებ. თუ არ მეშლება, 2013 წელს, „ქართული ოცნების“ ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ, შინაგან საქმეთა სამინისტრომ გამოაცხადა, რომ უარს ამბობდა იმ ძვირადღირებულ მანქანებზე, რომლებიც „ნაციონალური მოძრაობის“ მიერ იყო შეძენილი. ამ სამინისტროს საზოგადოებასთან ურთიერთობის სამსახურის უფროსი მაშინ ნინო გიორგობიანი იყო. ამ თემაზე გამიშვეს, რომელიც უფრო საპიარო ამბავს კი ჰგავდა, მაგრამ მუშაობისას აღმოვაჩინე, რომ სამინისტრო ძველ მანქანებზე უარს მხოლოდ იმიტომ ამბობდა, რომ ახლებს ყიდულობდა. ასევე გავარკვიე, რომ სამართალდამცავი უწყება კანონსაც კი არღვევდა, არ გასცემდა საჯარო ინფორმაციას იმის შესახებ, თუ რა თანხა იხარჯებოდა ამ ახალი ჯიპებისთვის ბიუჯეტიდან. საჯარო ინფორმაცია ოფიციალურად გამოთხოვილი ერთ-ერთ არასამთავრობო ორგანიზაციას ჰქონდა და უარის მიღების გამო სამინისტროს სასამართლოში უჩიოდა კიდეც. მოკლედ, ჩემს სიუჟეტში ეს ყველაფერი ჩანდა. მაშინ პროდიუსერი მაკა გაფრინდაშვილი იყო, რომელიც დღეს „რუსთავი 2”-ზე მუშაობს. შინაგან საქმეთა სამინისტროს პასუხი მჭირდებოდა, ამიტომ კომენტარის შესათანხმებლად პროდიუსერს დავარეკინე. სამთავრობო პრესსამსახურებთან სულ პრობლემა მქონდა, მათ შორის [მიხეილ] სააკაშვილის პერიოდშიც. გამიკვირდა კიდეც, რომ ნინო გიორგობიანმა პირადად გადმომირეკა. მითხრა, რომ სამინისტრო კომენტარს არ გააკეთებდა, მაგრამ მომცა მითითებება, რა უნდა მეთქვა მათ ნაცვლად ჩემს სიუჟეტში, მათ შორის ამ არასამთავრობო ორგანიზაციის წინააღმდეგ. რა თქმა უნდა, უარი ვუთხარი.  ბოლოს ასეთი ფრაზა მითხრა, რაც დღემდე არ მავიწყდება: „რა იყო, არ გაგიკეთებია“. ალბათ, საკუთარი ჟურნალისტური საქმიანობის დროს თავად ასე „აკეთებდა“, (ის შსს-მდე წლები სხვადასხვა არხზე ჟურნალისტად მუშაობდა) ალბათ, დაურეკავდნენ სამინისტროდან და ეს ჩაასწორებდა. არ ვიცი. რა თქმა უნდა, მის მითითებას არ დავემორჩილე. სიუჟეტში ყველაფერი დოკუმენტურად იყო ასახული და მაყურებელმაც სიმართლე გაიგო. 

ასევე საინტერესოა ის ფაქტიც, რომ ნინო გიორგობიანი შემდეგ წლებში დააწინაურეს კიდეც და მთავრობის ადმინისტრაციის სტრატეგიული კომუნიკაციების დეპარტამენტის უფროსი გახდა. ამიტომ, ჩემს მაგალითზე შეგიძლიათ წარმოიდგინოთ, უფრო გაზრდილი ძალაუფლებით როგორ ჩაერეოდა ის ჟურნალისტების საქმიანობაში. სხვათაშორის, ალბათ, გახსოვთ კვლევებიც ამ სტრატკომის გარშემო, რომელიც რუსული სტილის პროპაგანდისტული მანქანის ნაწილი აღმოჩნდა, რუსული ნარატივით, რომლის გვერდები „მეტამაც“ კი წაშალა საკუთარი პლატფორმიდან.

ჯიპების შესყიდვაზე გაკეთებული სიუჟეტის შემდეგ, უკვე ვიცოდი, რომ მე შსს-ს აღარავინ გამაკარებდა და როგორც წინა ხელისუფლების დროს, ისევე დაიწყო ჩემი პოლიტიკური თემებიდან ჩამოშორება. ბოლოს უკვე ხელფასს მიხდიდნენ და არაფერს მაკეთებინებდნენ. მხოლოდ უცხო ქვეყნების პრეზიდენტებისა თუ დელეგაციების ვიზიტების გაშუქება და მათთან ინტერვიუების ჩაწერა მებარა. 

საბოლოოდ, რა გახდა თქვენი „საზოგადოებრივი მაუწყებლიდან“ და ქვეყნიდან წასვლის მიზეზი?

- იმედგაცრუება. „პირველი არხი“ თითქოს ქვეყნის პატარა მოდელია. არხზე არ აღმოჩნდა ერთი ადამიანიც კი, ვინც იქ არსებულ მდგომარეობას ჩემთან ერთად ხმამაღლა გააპროტესტებდა. მეც არ ვიყავი „ცნობილი სახე“, რომ მარტოს მეხმაურა და ამას შედეგი მოეტანა.  

ის, რის გამოც მე „საზოგადოებრივ მაუწყებელში“ მივედი და რასაც „საზოგადოებრივი მაუწყებლის“ იდეა გულისხმობს, უმცირესობების უფლებების დაცვა და მათი პრობლემების გაშუქება, ბოლო წლებში უკვე სანატრელი გახდა. ამ თემებზე სამუშაოდ მივედი და საბოლოოდ, რასისტებით და ჰომოფობებით სავსე ტელევიზია დავტოვე. 

ამის მაგალითად მოვიყვან ინტერვიუს ერთ-ერთ საერთაშორისო დამკვირვებელთან. ცხადია, ისიც სადღაც ბოლოში ჩაიკარგა. კარგი ინტერვიუ იყო და გული მწყდებოდა, რომ ბევრი ვერ მოისმენდა. ამიტომ „საზოგადოებრივი მაუწყებლის“ ვებგვერდის რედაქტორთან, ირინა დეკანოიძესთან მივედი და მისი განთავსება შევთავაზე. როდესაც გაიგო, ვისთან იყო ინტერვიუ და რა საკითხებზე,  სიტყვა-სიტყვით ასე მიპასუხა: „წავიდეს, ერთი მაგის პიდ...სტი დედაც“. 

კიდევ იყო ერთი მსგავსი სიტუაცია. თუ გახსოვთ, ფერადკანიან ბიჭს რომ სცემეს ფეხბურთის მოედანზე. მაშინ, თათბირზე ეკა შონიამ, საინფორმაციო სამსახურის უფროსმა თქვა, სიმართლე გითხრათ, არც მე მინდა ჩემმა შვილმა „ზანგთან“ ერთად ითამაშოსო. ასეთ რასისტებთან და ქსენოფობებთან ვმუშაობდი. 

2017-2018 წლებში ძალიან მარტო აღმოვჩნდი. კი, მყავდა მეგობრები, ვისთანაც საერთო ღირებულებები მაკავშირებდა, მაგრამ მიუხედავად ამისა, არავინ აღმოჩნდა ისეთი, ვინც „სუპერდესკზე“ ჩემთან ერთად შემოვიდოდა და იმაზე დამეთანხმებოდა, რასაც მარტო ვაპროტესტებდი. დამემოწმებიან ჩემი ყოფილი კოლეგები, რომ მაშინ სამსახურში სულ გაბრაზებული და აღშფოთებული დავდიოდი და არ ვერიდებოდი ხმამაღლა იმაზე საუბარს, თუ რას დაემსგავსა „მოამბე“. ეს ერთ დღეს საინფორმაციო სამსახურის უფროსს, ია ანთაძეს და ყველას, ვინც უფროსების ოთახში იყო, პირდაპირ ვუთხარი, „მოამბეს“ უყურებთ-მეთქი?! მათი პასუხი იყო: „რა სიუჟეტებზე ამბობ, აბა, ლინკები ჩაგვიგდეო“. ეს ფრაზაც არ მავიწყდება. წარმოუდგენელი იყო იმ გარემოში მუშაობა. დღესაც ბევრია, ვინც ჯერ ისევ არ ლაპარაკობს და პირიქით, ვნახეთ, რაც მოხდა შსს-ს გაურკვეველი დანაყოფის მიერ ნაცემი და სიკვდილს გადარჩენილი გურამ როგავას „პირველ არხზე“ ჩართვის შემდეგ. მხოლოდ ერთი ადამიანის, ვასილ ივანოვ-ჩიქოვანის გარდა „მოამბის“ მთელი გუნდი ირწმუნებოდა, მათ შორის იგივე ლიკა ხურციძე, რომ ეს ტელევიზია თურმე ობიექტურია, რომ არანაირი ჩარევა არ არსებობს და მათ ტექსტებს არავინ უსწორებს. ამ ადამიანებს, რომლებსაც კოლეგებსაც ვეღარ დავუძახებ, არ სჭირდებათ კარნახი. მათი თვითცენზურის დამსახურებაა ისიც, რომ დღეს „საზოგადოებრივ მაუწყებელზე“ ხალხის ხმა მხოლოდ იმ შემთხვევაში ისმის, თუ ისინი აქციით და პროტესტით მოითხოვენ და დაიკავებენ სტუდიას. 

აქედან მინდა გავამხნევო „პირველი არხის“ ის ღირსეული თანამშრომლები, რომლებმაც უკვე გადადგეს ნაბიჯი და ცდილობენ, გვერდში დაუდგნენ რეჟიმის პატიმრებს, მათ შორის ჟურნალისტ მზია ამაღლობელს, იმ ხალხს, ვისთანაც მთელი ერი ვალში  ვართ, სადაც არ უნდა ვცხოვრობდეთ. 

სამწუხაროდ, კონფორმისტები „პირველ არხზე“ ისევ უმრავლესობაში არიან. ახლახანს ვკითხულობდი ტიმოთი სნაიდერის წიგნს - „ტირანია: მე-20 საუკუნის ოცი გაკვეთილი“. პირველივე თავში ის სწორედ თვითცენზურაზე წერს: 

„ავტორიტარულ რეჟიმს ძალაუფლებას ძირითადად ლანგრით მიართმევენ ის ინდივიდები, რომლებიც წინასწარ ფიქრობენ, რა შეიძლება სურდეს რეპრესიულ მთავრობას - ისე რომ მათგან ამას არავინ ითხოვს - სთავაზობენ საკუთარ თავს. ეს ადამიანები რეჟიმს ასწავლიან, თუ რა შეუძლია მას და როგორ უნდა გააძლიეროს კონტროლი“. 

ვფიქრობ, ეს სიტყვები ზუსტად ერგება ქართულ რეალობაში მყოფ რეჟიმის მსახურებს. ია ანთაძის, ლიკა ხურციძის, გიორგი გვიმრაძისნაირმა ადამიანებმა ბიძინა ივანიშვილს ძალაუფლება თავად მიართვეს, რასაც, ალბათ, თვითონაც ვერ წარმოიდგენდა, როდესაც ხელისუფლებაში მოვიდა.

როგორი ირონიაა, რომ ამერიკელი ისტორიკოსი, თითქმის ყველა თავში, ტირანიაზე საუბრისას ძირითადად ფაშისტურ და საბჭოთა მაგალითებს იშველიებს და ამერიკელებს დიქტატურის არსსა და მისი აცილების გზებს მათი მეშვეობით ასწავლის. საქართველოში კი, სადაც საბჭოთა ტირანიის შედეგები თითქმის ყველა ოჯახზე აისახა, რანაირად შეიძლება არაფერი გვესწავლა და ასეთ შეცდომებს ისევ ვუშვებდეთ?!