ქვემდებარე და შემასმენელი მყარი, მდგრადი წყვილია. ერთმანეთის გარეშე მათ „არსებობა არ შეუძლიათ“, მათი ურთიერთობა ხშირი და ყოველმხრივი განხილვის საგანია გრამატიკულ სახელმძღვანელოებშიც, პირად საუბრებშიც და სწავლა-სწავლების პროცესშიც ნებისმიერ საფეხურზე ( დაწყებითი, საბაზო, საშუალო, ფორმალური, არაფორმალური...). მიუხედავად ამისა, შეცდომები ქვემდებარისა და შემასმენლის ცალ-ცალკე ან ერთად გამოყენების დროს თანამედროვე მედიაში საკმაოდ ხშირად გვხვდება.

ცალ-ცალკე და ერთად

სანამ პოსტის უშუალო თემაზე გადავალთ, გაგაცნობთ ამ „ჰარმონიული წყვილის“ ზოგად დახასიათებას და მათ ურთიერთმიმართებას.

შემასმენელი წინადადების მთავარი წევრია. ქვემდებარესა და დამატებებთან ერთად სწორედ ის ქმნის ქართული წინადადების უმთავრეს ღერძს. შემასმენელთაგან ზოგიერთს „მარტივი“ ხასიათი აქვს, დიდ სირთულეს არ უქმნის გრამატიკის საფუძვლიანად შესწავლის მსურველს და მარტივი ფუძით წარსდგება მათ წინაშე. ასეთი შემასმენლებია: წერს, ხატავს, მუშაობს, დარბის...

მათგან განსხვავებით არსებობს „რთული ხასიათის“ შემასმენელიც. ის ორი დამოუკიდებელი სიტყვის შეერთებითაა მიღებული და რთულფუძიანი შემასმენლების საკმაოდ დიდ ჯგუფს ქმნის. ჯგუფის ერთი ნაწილი წარმოქმნილია სახელზე მეშველი ზმნის დართვით (ცხადყოფს, უარყოფს, ვხელყოფ...), ნაწილი კი მეშველი ზმნის გარეშე, ორი ფუძის შეერთებით მიიღება (გულ+შემატკივრ-ობს, ქედ-მაღლ-ობს და ა.შ.).

შემასმენლის ამ მახასიათებლების გათვალისწინება აუცილებელია პირველი სუბიექტური პირის ნიშნის დართვისას. პირველი ტიპის რთულფუძიან ზმნებში ვ- პრეფიქსი ( პირველი პირის ნიშანი) უნდა დავურთოთ ზმნურ ფორმას, შესაბამისად, სწორი იქნება: ცხად-ვ-ყოფ, უარ-ვ-ყოფ და ა.შ., მეორე ტიპის ზმნებში კი პირის ნიშანი თავში იწერება და შესაბამისად, სწორი იქნება: ვგულშემატკივრობ, ვქედმაღლობ და არა გულვშემატკივრობ, ქედვმაღლობ და ა.შ.

რაც შეეხება ქვემდებარეს. ქვემდებარე ზმნა-შემასმენლის სუბიექტურ პირთან შეწყობილი მთავარი წევრია და ის ყველაზე ხშირად სახელით ან სახელზმნით გადმოიცემა. ქვემდებარის „ფავორიტი“ ბრუნვებია: სახელობითი, მოთხრობითი და მიცემითი. სხვა ბრუნვებს ის არ ცნობს და არც აწარმოებს. თუმცა ხშირია შეცდომები ბრუნვის არასწორად შერჩევის გამო. ასე იმ შემთხვევებში ხდება, როდესაც ქვემდებარეს მოთხრობით ბრუნვაში უწყობენ გარდაუვალ ზმნებს, ირიბ დამატებას კი - სახელობითში. აქ უნდა გვახსოვდეს, რომ ირიბი დამატება ბრუნვაუცვლელი დამატებაა და ის მიცემითში უნდა იყოს უღლების დროს. ( იხ. პოსტი „ირიბი ობიექტის ნიშნების ბრძოლა არსებობისთვის“).

ნათქვამის გათვალისწინებით, სწორია:

შეეხვეწა მოპასუხე მოსარჩელეს ( და არა შეეხვეწა მოსარჩელემ მოპასუხეს)
სცემა მოძალადემ მსხვერპლს ( და არა მოძალადემ სცემა მსხვერპლი)
შეჰპირდა კანდიდატი ამომრჩეველს ( და არა შეჰპირდა კანდიდატმა ამომრჩეველს)
დღეს ჩვენი პოსტის ფარგლებში განსაკუთრებით დეტალურად ქვემდებარისა და შემასმენლის მრავალმხრივი ურთიერთობის ერთ ასპექტს - რიცხვში შეთანხმება-შეწყობას მიმოვიხილავთ.
რა შემთხვევაში შეეწყობა შემასმენელი ქვემდებარეს მხოლობითში და რა შემთხვევაში - მრავლობითში?

იმისთვის, რომ შეცდომები არ დავუშვათ, უნდა გვახსოვდეს:

შემასმენელი მხოლობითში ეწყობა ქვემდებარეს, როცა:

ქვემდებარეც მხოლობითშია : ჟურნალისტი წერს, პრეზიდენტი მუშაობს, პრემიერი აცხადებს...

ქვემდებარედ ერთზე მეტის ( სიმრავლის) აღმნიშვნელი სახელი გვაქვს ( ეს შეიძლება იყოს რაოდენობითი რიცხვითი სახელი ან განსაზღვრებითი/განუსაზღვრელობითი ნაცვალსახელი: ყოველი, რამდენიმე, ყველა, ყოველი, ზოგი, ზოგიერთი...)

შესაბამისად, სწორია:

რამდენიმემ დაადასტურა ( და არა რამდენიმემ დაადასტურეს)
ყველა მოვიდა ( და არა ყველა მოვიდნენ)
ზოგმა დააგვიანა ( და არა ზოგმა დაიგვიანეს)
ქვემდებარე კრებითი სახელია: ხალხი მოითხოვს, ახალგაზრდობა აპროტესტებს, გუნდი დაიშალა, სტუდენტობა აღშფოთდა და ა.შ.

ქვემდებარეს განსაზღვრებად ახლავს რიცხვითი სახელი ან ისეთი სახელი, რომელიც შინაარსობრივად ერთზე მეტს გამოხატავს: ორი დეპუტატი განსაკუთრებით აქტიურობს, ბევრი მოქალაქე აპროტესტებს მიღებულ დადგენილებას და ა.შ.

ქვემდებარე უსულო სახელია და ებ-იანი მრავლობითითაა წარმოდგენილი: სკამები დგას, კედლები ჩამოინგრა, მდინარეები ადიდდა...

ქვემდებარედ ისეთი მრავალცნებიანი კომპოზიტია წარმოდგენილი, რომლის მნიშვნელობაც უდრის შემადგენელი ფუძეების მნიშვნელობათა ჯამს: დედ-მამა, ცოლ-ქმარი, და-ძმა, მთა-ბარი და ა.შ.

შესაბამისად, სწორია:
დედ-მამა მესტუმრა ( და არა დედ-მამა მესტუმრნენ)
ცოლ-ქმარი შეთანხმდა ( და არა ცოლ-ქმარი შეთანხმდნენ)
და-ძმა თაღლითი გამოდგა ( და-ძმა თაღლითები გამოდგნენ)

ეს წესი, ცხადია, ბათილდება, თუ დეფისის ნაცვლად „და“ კავშირს ვიყენებთ. შესაბამისად, სწორი იქნება:

დედა და მამა მესტუმრნენ
ცოლი და ქმარი შეთანხმდნენ
და და ძმა თაღლითები აღმოჩნდნენ

შემასმენელი მრავლობითში ეწყობა ქვემდებარეს, როცა:
ქვემდებარე მრავლობითში დასმული სულიერი სახელებითაა წარმოდგენილი: პრეზიდენტები მუშაობენ, ჟურნალისტები წერენ...

ქვემდებარე გასულიერებული უსულო საგანია და მას ცოცხალი არსების შესაფერისი მოქმედება მიეწერება: მდინარეები ბუტბუტებენ, ფოთლები ჩურჩულებენ, მთები ბანს შემოსძახებენ და ა.შ.

საგანგებო განცხადება:

თუ ქვემდებარე მხოლობითში მდგომი, მაგრამ სიმრავლის აღმნიშვნელი სიტყვითაა წარმოდგენილი, მას რიცხვში მონაცვლე ზმნით გამოხატული შემასმენელი მრავლობითის ფუძით შეეწყობა.

გახსენებისთვის:

რიცხვში მონაცვლე ზმნა ისეთი ზმნაა, რომელიც უღლებისას მხოლობითში ერთ ფუძეს იყენებს, მრავლობითში კი - მეორეს. ფუძემონაცვლე ზმნებია: ჯდომა/სხდომა, გდება/ყრა, კვდომა/ხოცვა, მობმა/მოსხმა და ა.შ.


მოცემული წესის თანახმად, სწორი იქნება:
ხალხი დასხდა ( და არა დაჯდა ან დასხდნენ)
და-ძმა დაიხოცა ( და არა დაიხოცნენ ან მოკვდნენ)
ცოლ-ქმარი მისცვივდა ( და არა მისცვივდნენ ან მივარდნენ)